The bonds of family Slavery commerce and culture

in the British Atlantic world 1st Edition Katie

Donington pdf download

https://ebookmeta.com/product/the-bonds-of-family-slavery-
commerce-and-culture-in-the-british-atlantic-world-1st-edition-
katie-donington/

Download more ebook from https://ebookmeta.com

We believe these products will be a great fit for you. Click
the link to download now, or visit ebookmeta.com
to discover even more!

Competing Visions of Empire Labor Slavery and the

Origins of the British Atlantic Empire 1st Edition
Swingen Abigail L

https://ebookmeta.com/product/competing-visions-of-empire-labor-
slavery-and-the-origins-of-the-british-atlantic-empire-1st-
edition-swingen-abigail-l/

Human Empire Mobility and Demographic Thought in the

British Atlantic World 1500 1800 Ted Mccormick

https://ebookmeta.com/product/human-empire-mobility-and-
demographic-thought-in-the-british-atlantic-world-1500-1800-ted-
mccormick/

The Evil Necessity British Naval Impressment in the

Eighteenth Century Atlantic World Early American
Histories Brunsman

https://ebookmeta.com/product/the-evil-necessity-british-naval-
impressment-in-the-eighteenth-century-atlantic-world-early-
american-histories-brunsman/

First Rate The Baymont Bombers 3 1st Edition Mckayla

Box Box Mckayla

https://ebookmeta.com/product/first-rate-the-baymont-
bombers-3-1st-edition-mckayla-box-box-mckayla/
How to Help the Suicidal Person to Choose Life The
Ethic of Care and Empathy as an Indispensable Tool for
Intervention 1st Edition Kathleen Stephany

https://ebookmeta.com/product/how-to-help-the-suicidal-person-to-
choose-life-the-ethic-of-care-and-empathy-as-an-indispensable-
tool-for-intervention-1st-edition-kathleen-stephany/

NGINX Cookbook, 2nd Edition Derek Dejonghe

https://ebookmeta.com/product/nginx-cookbook-2nd-edition-derek-
dejonghe/

Course 5 - Getting Started - Humber Real Estate

Education 7th Edition Real Estate Council Of Ontario
(Reco)

https://ebookmeta.com/product/course-5-getting-started-humber-
real-estate-education-7th-edition-real-estate-council-of-ontario-
reco/

Modern Construction Case Studies 2nd Edition Andrew

Watts

https://ebookmeta.com/product/modern-construction-case-
studies-2nd-edition-andrew-watts/

Functional Programming with C# Simon J. Painter

https://ebookmeta.com/product/functional-programming-with-c-
simon-j-painter/
Fated and Claimed 1st Edition Various Authors

https://ebookmeta.com/product/fated-and-claimed-1st-edition-
various-authors/
i

General editors: Andrew S. Thompson and Alan Lester

Founding editor: John M. MacKenzie

When the ‘Studies in Imperialism’ series was founded

by Professor John M. MacKenzie more than thirty
years ago, emphasis was laid upon the conviction that
‘imperialism as a cultural phenomenon had as significant
an effect on the dominant as on the subordinate societies’.
With well over a hundred titles now published, this remains
the prime concern of the series. Cross-​disciplinary work
has indeed appeared covering the full spectrum of cultural
phenomena, as well as examining aspects of gender and sex,
frontiers and law, science and the environment, language
and literature, migration and patriotic societies, and much
else. Moreover, the series has always wished to present
comparative work on European and American imperialism,
and particularly welcomes the submission of books in these
areas. The fascination with imperialism, in all its aspects,
shows no sign of abating, and this series will continue to
lead the way in encouraging the widest possible range of
studies in the field. ‘Studies in Imperialism’ is fully organic
in its development, always seeking to be at the cutting edge,
responding to the latest interests of scholars and the needs
of this ever-​expanding area of scholarship.

The bonds of family

ii

SELECTED TITLES AVAILABLE IN THE SERIES

WRITING IMPERIAL HISTORIES

ed. Andrew S. Thompson

GENDERED TRANSACTIONS
Indrani Sen

EXHIBITING THE EMPIRE

ed. John M. MacKenzie and John McAleer

BANISHED POTENTATES
Robert Aldrich

MISTRESS OF EVERYTHING
ed. Sarah Carter and Maria Nugent

BRITAIN AND THE FORMATION OF THE GULF STATES

Shohei Sato

CULTURES OF DECOLONISATION
ed. Ruth Craggs and Claire Wintle

HONG KONG AND BRITISH CULTURE, 1945–​97

Mark Hampton
iii

The bonds
of family
S L AVERY, COM M ERC E A N D
CU LT UR E I N T HE BRI TI S H
AT LANT I C W O RL D

Katie Donington

MANCHESTER UNIVERSITY PRESS

iv

Copyright © Katie Donington 2020

The right of Katie Donington to be identified as the author of this work has been
asserted by her in accordance with the Copyright, Designs and Patents Act 1988.

Published by Manchester University Press

Altrincham Street, Manchester M1 7JA
www.manchesteruniversitypress.co.uk

British Library Cataloguing-​in-​Publication Data

A catalogue record for this book is available from the British Library

ISBN 978 1 5261 2948 2 hardback

ISBN 978 1 5261 2949 9 institutional eBook
ISBN 978 1 5261 2950 5 retail eBook

First published 2020

The publisher has no responsibility for the persistence or accuracy of URLs

for any external or third-​party internet websites referred to in this book,
and does not guarantee that any content on such websites is, or will remain,
accurate or appropriate.

Cover image: Vintage World Map, 2015 © Michal Bednarek, bednarek-art.com.

Cover design: riverdesignbooks.com

Typeset by Newgen Publishing UK

v

To my grandmother Joyce Maxwell

vi
vi

C ONT E NT S

List of figures—viii
List of family trees—ix
Acknowledgements—x
List of abbreviations—xiii

Introduction: Family matters: slavery, commerce and culture 1

Part I Family business: commerce, commodities and credit 25

1 Manchester 27
2 Jamaica 50
3 London 78

Part II Family politics: defending the slave trade and slavery 105
4 Defending the slave trade 107
5 Defending slavery 133

Part III Family culture: domesticating slavery 157

6 Part I: Intimate relations: the colony 159
Part II: Intimate relations: the metropole 183
7 Consuming passions: collecting and connoisseurship 217
8 The culture of refinement: country houses and philanthropy 253

Epilogue: Family legacies: after abolition 282

Select bibliography—293
Index—309

[ vii ]
vi

F IGUR E S

1 Cross Street Chapel, Manchester, 1835, in W. H.

Shercliff, Manchester: A short history of its development
(Manchester: Municipal Information Bureau, 1960) page 33
2 Diagram of the ‘Brookes Slave Ship’, 1789
(© Museum of London) 56
3 Hibbert House, James Hakewill, c. 1820 (© Nicholas Hibbert
Steele, Hibbert Family Archives and Collection, Australia) 60
4 Thomas senior, unknown artist (© Katie Donington) 62
5 ‘Monument of the late Thomas Hibbert, Esq. at Agualta Vale
Penn’, James Hakewill, A picturesque tour of the island of
Jamaica from drawings made in the years 1820 and 1821
(© The British Library Board, 1486.gg.11) 65
6 An elevated view of the new docks & warehouses now
constructing on the Isle of Dogs near Limehouse for the
reception & accommodation of shipping in the West India Trade
…, William Daniell, 1802 (© PLA Collection/​Museum of London) 96
7 ‘Hibbert Ship Gate’ (© Katie Donington) 99
8 Perambulation of Clapham Common, 1800, in C. Smith, The
chronicles of Clapham Common, being a selection from the
reminiscences of Thomas Parsons, sometime member of the
Clapham Antiquarian Society (© Lambeth Archives) 201
9 The Marriage Feast at Cana, Bartolomé Esteban Murillo (© The
Henry Barber Trust, The Barber Institute of Fine Arts, University
of Birmingham / Bridgeman Images) 229
10 George Hibbert, James Ward after John Hoppner (© National
Portrait Gallery) 230
11 Elizabeth Hibbert, James Ward after John Hoppner (© National
Portrait Gallery) 231
12 George Hibbert, Thomas Lawrence, 1811 (© PLA Collection/​
Museum of London) 233
13 Hibbertia dentata (© Biodiversity Heritage Library) 243
14 Reconstructed Portrait with Lloyd Gordon as Robert
Wedderburn, Paul Howard, 2007 (© Paul Howard) 245
15 View of Portland Place, Anon., c. 1814 (© Museum of London) 257
16 Chalfont House from the South-​West, J. M. W. Turner, c. 1799
(© Tate) 259
17 Portrait of Mrs Thomas Hibbert, Thomas Gainsborough, 1786
(© Bayerische Staatsgemäldesammlungen) 260
18 The London Institution, Thomas Hosmer Shepherd, 1827
(© Museum of London) 272

[ viii ]
ix

FA MILY T R E ES

The family trees constructed are not exhaustive. Instead they highlight
the key relationships relevant to each chapter they precede.

1 The Hibbert family tree page xiv

2 The Hibberts in Manchester 26
3 The Hibberts in the Jamaica operation 49
4 The Hibberts in the London operation 77
5 The Hibbert family in Jamaica 158
6 The Hibbert family in Clapham 182
7 Country house owning Hibberts 252

[ ix ]
x

ACK NOWL E DGEMEN TS

I first encountered George Hibbert at the Museum of London, Docklands

in 2009 when I was putting together a proposal for a PhD studentship.
His portrait sits at the centre of the ‘London, Sugar, Slavery’ exhibition.
As a Londoner the exhibition posed a challenge to what I knew about
the local history of the city. It invited me to reimagine familiar spaces
and rethink how the local and the global interconnected to create a
tangled set of legacies that continue to inform the present. In some very
real ways it brought the issue of slavery home and has formed the basis
of what has now become a decade-​long engagement with the Hibberts
and the complicated histories that their family story intersects with.
I was incredibly fortunate to work with the ESRC-​funded ‘Legacies
of British slave-​ownership’ project at University College London for
my PhD thesis. The support and generosity of Catherine Hall, Nick
Draper, Keith McClelland and Rachel Lang have made this project pos-
sible. Their commitment to the work and to making sure that it finds a
voice outside of academia continues to inform my own practice. In par-
ticular I would like to thank Catherine: as my mentor and supervisor
her belief and encouragement have sustained me over the years and
her work is threaded through this book. My research was developed
further during my time as a post-​doctoral researcher with phase two
of the project –​the ESRC/​AHRC-​funded ‘Structure and significance
of British Caribbean slave-​ownership 1763–​1833’. This time allowed
me to better understand and integrate the family story in Jamaica. My
thinking has been sharpened and expanded by working with Kristy
Warren. Her friendship and critical thinking have been invaluable. My
thanks also to Chris Jeppesen, Hannah Young and James Dawkins for
sharing their scholarship on gender and family history.
The research for this book has been aided enormously by staff of the
Jamaica Archives, National Library of Jamaica, Institute of Jamaica,
Jamaica National Heritage Trust, University of the West Indies, Institute
of Commonwealth Studies Library, Senate House Library Special
Collections, The National Archives (UK), Gloucestershire Archives,
Derbyshire Record Office, Lambeth Archives, the Wilberforce Institute
and the London Metropolitan Archives. I owe a particular debt of grati-
tude in terms of research material to Nicholas Hibbert Steele, who
allowed me access to Robert Hibbert junior’s diaries. My thanks to both
him and to Bev Steele –​our conversations about the Hibberts have never

[x]
xi

Acknowledgements

failed to challenge and stimulate. My time in Jamaica was enriched

enormously by Gemma Romain, Emma Ranston-Young, Annie Paul,
Patricia Jackson, Carole Narcisse, Ann Hodges and Enith Williams. My
conceptualisation of the use and meaning of local history was sharpened
by my Arts Council-​funded work with Hackney Archives and Museum,
in particular with Emma Winch, Cheryl Bowen, Toyin Agbetu and Lucy
Capes. My thanks also to the inspirational students of Hackney BSix
College. Over the years I have received support and advice from Margot
Finn, John Oldfield, Christer Petley, Gad Heuman, Corinne Fowler,
Richard Huzzey, Sadiah Qureshi, Clare Midgley, Alan Rice, Julian Hoppit,
James Robertson, Matt Smith, Anita Rupprecht and Nick Hewitt. My
work has been critiqued and improved by friends who have offered new
perspectives, in particular Ryan Hanley, Jessica Moody, Charlotte Lydia
Riley, Emily Manktelow, Onni Gust, Laura Ishiguro, Mary Wills, John
Siblon, Michael Morris, Stephen Mullen, Robin Whitburn and Abdul
Mohamud. Colleagues at London South Bank University have provided
support and enthusiasm in the final stages of finishing the book. In
particular my thanks to Charlotte Clements, Lisa Pine and Caitriona
Beaumont. The image licensing for the book was paid for by a generous
award from the Law and Social Sciences Research Fund at London South
Bank University. In 2018 I approached the Museum of London about
creating an exhibition based on the cultural legacies which the Hibberts
left behind. I would like to thank Danielle Thom, Glyn Davies, Emily
Durant and Melissa Bennett for their commitment to making my
research publicly accessible and for bringing the project full circle to
where it began with the ‘Slavery, Culture and Collecting’ exhibition. At
Manchester University Press I would like to thank both the reviewers
for their insightful commentary, which has made this a significantly
better book. A big thank you also to Paul Clarke, Christopher Feeney,
Rebecca Willford and especially to Emma Brennan for her patience and
support throughout the process.
This book is centrally concerned with family and this work would
not have been possible without the unswerving support of my own.
A debt that I will find hard to ever repay is owed to my mother and
father, Jean and Charles, and my sister Sophie. They have never failed
to provide the love and belief which has kept me grounded and given
me the confidence to persevere. Some family members are of your own
making and my friendship with Becci Connolly has been a constant
source of strength. For the gentle words, the endless waiting, the res-
pite of laughter and the years of love –​thank you to my partner Kevin
Fisher. This book could not have been written without him. From my
grandmother, Joyce Maxwell, I inherited a love of history. She wanted

[ xi ]
xi

Acknowledgements

to go to university to study the subject but the onset of deafness in her

teens prevented her from doing so. After my grandfather died leaving
her pregnant with my mother, she typed theses and book manuscripts
to support her young family. She died in 2007, but I would like to think
she would be proud that I have written a book and I dedicate this work
to her.

[ xii ]
newgenprepdf

xi

AB B R E VIAT IO N S

Archival source abbreviations are used when the archive is cited five
or more times.

BL/​GHCB British Library, London, George Hibbert’s

Commonplace Book
CARICOM Caribbean Community and Common Market
DRO/​WHOCP Derbyshire Record Office, Matlock, Wilmot-​
Horton of Osmaston and Catton Papers
GA/​BFDP Gloucestershire Archives, Gloucester, Blathwayt
Family of Dyrham Papers
HFAC Hibbert Family Archives and Collection,
Melbourne, Australia
ICS/​SHL/​TVAP Institute of Commonwealth Studies,
Senate House Library, London, Taylor and
Vaneck-​Arcedekne Papers
ICS/​SHL/​WICP Institute of Commonwealth Studies,
Senate House Library, London, West India
Committee Papers
JFSGRL Jamaican Family Search Genealogy Research
Library
LMA/​LI London Metropolitan Archives, London, Letters,
printed notices and papers relating to the founding
of the London Institution
LMA/​RHT London Metropolitan Archives, London, Records
of Holy Trinity, Clapham Common
NLW/​SPD National Library of Wales, Aberystwyth, Slebech
Papers and Documents
SEAST Society for Effecting the Abolition of the
Slave Trade
SWIPM Society of West India Planters and Merchants
TNA/​COP The National Archives, Kew, Colonial Office and
Predecessors
NLW/SPD National Library of Wales, Slebech Papers and
Documents
[ xiii ]
 newgenrtpdf
vxi
Hibbert Family Tree Robert the eldest Δ Details from the Hibbert family tree:
(1654–1709) m. Δ worked in the Manchester operation
Esther Pendleton (1659–1729) ◊ worked in the Jamaica operation
• worked in the London operation

Robert the m. Margaret

elder Δ Tetlow
(1684–1762) (1690–1759)

Thomas senior ◊ Sarah Esther Robert senior Δ Samuel senior Margaret Elizabeth Joseph Mary John senior ◊
(1710–80) lived (1712–?) (1714–72) (1717–84) (1719–1781) (1723–95) (1725–97) (1726–59) (1729–60) (1732–69)
with Charity Harry m. Thomas m. Samuel m. Abigail m. Samuel m. Nathaniel m. Janet
(?–1793) Diggles Bayley Scholey Robinson Philips (1726– Gordon
(1717–78) (1721–93) (1713–68) 1808) (1740–79)

Jane Harry Thomas Ann John junior Margaret Robert Samuel Elizabeth Ann George • Sarah William ◊• Mary Esther Thomas ◊ John Robert •
(c.1756– junior ◊• (1746– ◊ (1749– junior ◊ junior • (1753– (1755– (1757– (1758-?) (1759– (1761– (1766– (1761– (1768– (1769–1844)
84) m. (1744–1819) 1750) (1748–70) 1808) (1750– (1752–86) 1838) 1813) m. 1837) 1844) 1845) 1838) 1807) 1855) m. Elizabeth
Joseph Sophia m. 1835) m. Mary m. John m. m. m. George m. Charlotte Nembhard
Thresher Boldero Thomas Letitia Greenhalgh Robert Prince Elizabeth Elizabeth William Dorothy Sumpter (1768–1853)
(?–1786) (1760–1829) Greg • Nembhard Markland Fonnereau Greenhalgh Oates Mansfield
(1752– (1765–1854) (1747– (1765– (d.1800) (1748–97)
1832) 1828) 1841)

Edwin
Thresher
(May 1784 – Thomas John Samuel • Nathaniel George jun. • William George Thomas Julian John Hubert
8 Dec (1788–1879) Nembhard (1783–1867) (1794–1865) (1796–1882) junior • Hibbert (1795–1845) (1800–34) Washington
1784) (1796–1886) (1792– Oates ◊ (1804–75)
1881) (1791–
1837)

Family tree 1 The Hibbert family tree

Other documents randomly have
different content
komt behouden aan in Duitschland, leeft nog vele jaren in Wittenberg en
smaakt zelfs ’t geluk Luther te mogen aanschouwen.

Opvoeding. Nu hoe ze komt tot de Hervorming. Zooals we opmerkten, is

hierbij haar karakter van groote beteekenis, maar toch is ’t vooral de
opvoeding geweest die hare levensrichting bepaalde. Haar vader, „een
veelwetend Geleerde, die elke kennis en elke wetenschap van zijnen tijd
onder zijn bereik had”, gaf haar een opvoeding zooals slechts zelden aan
een meisje uit dien tijd te beurt viel. Zijn streven was vooral haar een helder
inzicht in de dingen te doen verkrijgen, opdat ze later een zelfstandig
oordeel zou kunnen uitspreken. „Zoodra haar lief hoofdje twee denkbeelden
vatten konde en verbinden, zorgde de vader er voor, dat het heldere en juiste
waren, dat de kennis het bijgeloof afweerde en dat de wijsbegeerte tegen
vooroordeelen wapende.” Zij is dus een dochter van de Renaissance en ’t
Humanisme, zooals ten overvloede later blijkt uit haar omgang met jonge
geleerden, die de Scholastieke wijsbegeerte aanvallen en de groote meesters
der Italiaansche letteren, Dante en Boccaccio, bewonderen. Hier geeft
mejuffrouw Toussaint aan, dat Humanisme leidt tot vrij onderzoek en dus
tot Hervorming. Daarom zegt de Dominikaner-monnik streng tot den heer
van Viterbo, als deze uitroept: „Christus! mijn God! en ik was vrij burger
van Utrecht! Voor priesters heb ik geknield! monnikenslaaf kan ik níet
zijn!”—„met het woord vrijheid begint de ketterij!”

Ook bij anderen voert het Humanisme tot de

Invloed van het humanisme.
Hervorming, b.v. bij den Vicaris en den Bisschop, die beiden ontwikkelde
mannen zijn, wier lievelingsbezigheid is studie der klassieke schrijvers.
Merkwaardig is dat ze, in ’t bizonder de bisschop, de kracht der
Hervorming niet beseffen. „Het is zooveel schade niet, dat de Utrechtenaars
ook eens hooren, wat men in Duitschland denkt, en de monniken en
geestelijken zullen wat beter toezien op zich zelve, als ze weten, dat het
volk de oogen opent,” zegt bisschop Filips: voor hem is dus de beweging
niet een strooming in geheel nieuwe richting, maar eenvoudig een
hervorming en zuivering in de kerk zelve.

Ottelijne zou volgens de schrijfster dus vanzelf tot de Hervorming gebracht

zijn, vooral omdat ze na den dood van haar vader met den wijsgeerigen d e
Vo l d e r (G n a p h e u s ) in aanraking kwam en met dezen over
verschillende godsdienstige vraagstukken sprak, als niet door hare
kennismaking met Aernoud al deze betrekkingen waren afgebroken. Thans
wordt het tevens duidelijk, dat Paul in de jonkvrouw van Lauernesse weldra
een ijverige volgelinge mòest vinden.

Aernoud.A e r n o u d B a k e l s z e , de strijder voor ’t Katholicisme, is in

vele opzichten de tegenvoeter van Paul en Ottelijne.

Zijn meest sprekende karaktertrek is de wilskracht. Hij is uit

Wilskracht.
eenvoudige, hoewel bemiddelde ouders geboren, maar weet zich door zijn
energie omhoog te werken. Uit al zijn handelingen blijkt die taaie,
onbuigbare wil. „Het noodlot zou deze gestalte kunnen verbrijzelen, maar
niet doen buigen.”

Dan zijn streng zedelijke levenswandel, zoodat hij, vooral ook door zijne
buitengewone lichamelijke eigenschappen, de trots der Utrechtsche burgers
werd. Bij de schuttersfeesten werd hij zelfs tot koning gekroond en ontving
den prijs uit de handen van Ottelijne, de schoone nicht van den bisschop.

Eerzucht.De ondeugd die hem ten val brengt, is zijn eerzucht. Reeds als
student te Leuven hinderde het hem, dat de jongelieden uit den hoogsten
stand hem vermeden, en voelende wat hij kòn, besloot hij door eigen kracht
zich toegang tot die kringen te verschaffen. Maar een vleier worden lag niet
in zijn aard, juist de eerzucht maakte hem stroef en stug, hij vreesde dat de
minste toeschietelijkheid als vleierij zou kunnen beschouwd worden.

Merkwaardig is de groote invloed die deze eerzucht heeft op zijn

Zijn geloof.
geloof. Voor wereldsche personen wil hij niet. buigen, wèl voor de
geestelijkheid. Zij immers is de vertegenwoordiger der godheid, voor háár
te buigen is geen schande. Vandaar zijn aansluiting bij de Kerk en deze, niet
ondankbaar jegens hare vereerders, beloont zijn trouw en steunt hem. Kerk
en Staat zijn éen volgens de voorstelling van Rome. Valt de Kerk, dan ook
de Staat, en tegelijkertijd zullen alle vooruitzichten op bevordering en roem
verdwijnen voor Aernoud. Iedereen die de Kerk aanvalt, is dus zijn
natuurlijke vijand: hij stèunt op de Kerk. Vandaar zijn heftige strijd tegen de
Lutheranen, vandaar zijn meest kenmerkende eigenschap: de
onverdraagzaamheid. Hij mòet onverdraagzaam zijn, van de nieuwe
denkbeelden wil hij niets weten, van onderzoek is geen sprake—bij
voorbaat is alles verworpen! Vandaar ook de onvruchtbare pogingen van
Ottelijne en van zijne familieleden om hem zachter te stemmen.

Steun der Kerk.De kerk helpt en steunt hem: ze ziet in Aernoud een geschikt
werktuig—de heer van Viterbo dankt zijne bevordering niet in de eerste
plaats aan eigen kracht, aan zijn mòed, maar aan den invloed der
Dominikaner-monniken. Merkwaardig is het, dat hij, de trotsche man die
zoo fier is op eigen kracht, die voor niemand wil bukken, die meent alles
zèlf te hebben verworven, het hoofd moet buigen, deemoedig als een kind,
voor een eenvoudigen monnik, die hem toont dat hij niets is dan een
werktuig in de handen der Dominikanen.

Op het schuttersfeest waar Ottelijne hem den prijs

Verhouding tot Ottelijne.
reikte, hebben ze elkaar voor ’t eerst gezien; zij wordt getroffen door den
ernstigen man, die zoo verre uitblinkt boven allen, hij is betooverd door de
lieftalligheid der schoone jonkvrouw. Maar eigenaardig, kenmerkend voor
hem, is zijne houding: hij wil zijn liefde niet bekennen, omdat zij zooverre
in stand boven hem verheven is: hij wil niet vooruitkomen door zijne
vrouw, hij wil zèlf zijne positie veroveren. Eerst als Ottelijne hèm bijna
vraagt, overwint z’n liefde zijn hoogmoed.

Hoogmoed. Zijn hoogmoed bepaalt ook zijn verder leven: hij wordt hopman
in dienst van den graaf, dat is de meest passende betrekking voor den
aanstaanden heer van Lauernesse. Zoo brengt de fiere burger zijn vrijheid
ten offer aan zijn hoogmoed. En ook later, want als inquisiteur moet hij de
plakkaten uitvoeren die strijden tegen de privilegiën van zijn vaderstad!

De liefde tusschen Ottelijne en Aernoud is waar

De liefde voor Ottelijne blijft.
en diep, wel worden ze later gescheiden, maar de liefde blijft. Als Bakelsze
in Nederland terugkeert als heer van Viterbo, is die liefde bij hem eer
gegroeid dan verminderd: in ’t klooster te Utrecht vraagt hij Ottelijne tot
vrouw, zonder ’t zoo nauw met het geloof te nemen. En om ’t gelòof had hij
haar gevloekt!

Invloed der Hervorming. En nu de invloed van de Hervorming: deze beide

personen, die elkaar zielslief hebben, moeten afstand van elkaar doen door
’t geloof, dat ten slotte sterker blijkt dan de liefde. Zij voelen de waarheid
van ’t Bijbelwoord: „Wie vader en moeder liefheeft boven Mij, is mijns niet
waardig!” Beiden lijden ze, beiden worden ze martelaren. Ottelijne verliest
alles: haar verloofde, haar naam, hare bezittingen, niets dan ’t geloof
behoudt ze. Aernoud wordt niet minder getroffen: ook hij verliest alles: zijn
verloofde, zijn broeder en zuster—bijna wordt hij zelfs een
broedermoordenaar!—hij wordt gevloekt door zijn moeder, en moet ten
slotte als inquisiteur zelfs zijn eigen bloedverwanten laten vallen. Ten slotte
wordt het leed hem te sterk en grijpt de waanzin hem aan.

A e r n o u d is de martelaar voor ’t Katholicisme. (Vergelijk wat de

schrijfster zegt van ’t slot van hoofdstuk XXIX).

Deze familie wordt ons voorgesteld als een gelukkige,

Familie Bakelsze.
eensgezinde familie vóor de Hervorming, uiteengerukt en verdeeld door die
beweging.

Wel groot is de invloed van den godsdienst!

A e r n o u d gaat in Spaanschen dienst, wordt heer van Viterbo en

inquisiteur; J o h a n n a , zijne tweelingzuster, die geheel dezelfde
karaktertrekken heeft als hij, die zijn vertrouwde was, wordt de vrouw van
een afvalligen priester, een Hervormden martelaar! De zuster den broeder
verlof vragende om de laatste oogenblikken bij haar man te mogen
doorbrengen!

H u g o , de schilder, wordt eerst Hervormd, maar keert later terug in den

schoot der Moederkerk omdat zijn kunstenaarsgevoel daar meer
bevrediging voelt.
A a f k e huwt den overtuigden Protestant L a u r e n s , maar uit haar eigen
huisgezin verdrijft het geloof de rust.

M o e d e r B a k e l s z e eindelijk, de degelijke huismoeder, die zoo mild

was voor armen en ongelukkigen, zoo braaf en rein in levenswandel—zij
heeft niet eens een rustig sterfbed. Wèl mag hier gezegd worden: „Dat
compt al tsamen uyt Luthers doctrijne!”

Invloed van de Hervorming op ontwikkelde personen met

Vicaris en Bisschop.
name op den Vicaris en op den Bisschop.

Reeds vroeger is terloops op dien invloed gewezen en ook op ’t feit, dat

geen hunner de Hervorming vijandig gezind is. Beiden zijn Humanisten,
beiden zijn voor ’t vrije onderzoek, maar scheuring willen ze niet. Filips
begrijpt het grootsche van de nieuwe strooming niet, zooals boven reeds is
aangetoond, maar de Vicaris ziet beter het onweerstaanbare der Hervorming
in. Daarom wil hij ook Paul niet toelaten bij ’t sterfbed van den Bisschop,
hij voelt hoe gevaarlijk dit voor ’t Katholieke geloof zou zijn. Uitstekend
wordt hij getypeerd in de volgende aanhaling: „De Vicaris Boudewijn was
een edel mensch, een man van een helder verstand, en onbevooroordeeld
genoeg, om veel goeds te zien, waar anderen niets zagen dan dwaling of
boos opzet, maar hij was tegelijk Katholiek Priester: dáárom was het hem
zoo eene grieve, dat men Luther tot het uiterste gedreven had; dat Luther
zooveel verder gegaan was dan al de anderen, die Kerkhervorming
wenschten. Kerkhervorming, ja! maar geene verandering der Kerkwet;
zuivering maar geene scheuring, geen omstooten der bestaande gebruiken,
omdat zij misbruiken geworden waren, voor nieuwe instellingen die ook
misbruiken konden worden.” Door de omstandigheden wordt hij steeds
verder van de Kerk verwijderd, hij, bijna de eenige hoogstaande onder hare
zonen, wordt miskend, zooals Paul het uitdrukt: „ontrouw genoemd te
midden der vasthoudendste trouw.” Hoe weinig vertrouwen de Vicaris zelf
meer stelt in de toekomst der Kerk, blijkt uit het antwoord dat hij bij deze
gelegenheid geeft aan Paul, als die hem aanspoort over te gaan tot de
Hervorming: „Gij kunt gelijk hebben. Ik wil het toegeven. Zij verzaakt mij,
of zal mij verzaken, nu ik ellendig ben.” Maar toch wil hij, en dit getuigt
vóor hem, de „moeder” niet verlaten, juist òmdat ze oud en zwak geworden
is. „Rome te verlaten, zoo als Luther het deed, was de daad van een
roekelooze, maar toch de daad van een held. Rome te verlaten, zooals ik het
zoude doen, is de daad van den verrader, van den lafhartige!”—
B o u d e w i j n v a n H e e r d e blijft tot het laatst toe een hoogstaand
karakter, maar een ècht Katholiek is hij niet meer.

Toestand van het Katholicisme. Volgens

de schildering door mejuffrouw
Toussaint in ’t „huis Lauernesse” gegeven, mòest de Hervorming komen: de
Katholieke Kerk was voos en geen grooter vijanden had ze, dan juist haar
eigen dienaren, in ’t bizonder de monniken. We geven hier enkele bewijzen:

a. de monniken, die ’s morgens in de herberg zitten te drinken en te

dobbelen, zoodat de dochter van den waard niet na kan laten te zeggen:
„Dat zijn de lieden, om wier luiheid te voeden wij groote lasten dragen.”

b. de biechtvader op ’t Huis Lauernesse, die op ’t verlovingsfeest

„ingesluimerd is van zatheid, nadat hij gedronken heeft als een
calenderbroeder.” De burgers en edelen, die daar vereenigd zijn, spreken
met minachting over de onwaardige geestelijkheid. „Ik weet er geen, die
schuchter is voor frissche vrijsterwangen, of bang voor een rooden neus.”
„Daar zijn geen betere drinkers dan zij.” „De burgers hadden voortaan
behoefte aan iets hoogers en bovenzinnelijks, die hunne grof onwetende
monniken niet wisten te voldoen, en die de schranderen en handigen met
listigen baatzucht niet willens waren te bevredigen. Ze zagen de
Geestelijkheid hun voordeel doen met de fabel Christus (zooals Leo X had
gezegd), met zooveel vermetelheid, met zoo weinig schaamte, en met
zooveel losbandigen spot, als ware het werkelijk een fabel geweest.”

c. Zelfs hooge geestelijken blijken weinig eerbied voor de Kerk te hebben.

B i s s c h o p F i l i p s zegt: „Ik heb Rome gezien” en juist daardoor beseft
hij dat er veel ketterij moet zijn. Een hoogstaand man als B o u d e w i j n
v a n H e e r d e gruwt van de domme, onwetende en zedelooze monniken
en voegt hun toe: „Gijlieden zoudt werkelijk wèl doen, een kleed af te
leggen, dat gij zoo weinig eert.”
Aan den kant der Katholieken dus: tal van misbruiken, onderlinge
verdeeldheid en bij de beste onder hen zelfs geen geloof aan ’t goed recht
van hunne zaak.

Idealisme der Hervorming. Tegenover dat vooze, zinkende Katholicisme, stelt

de schrijfster de frissche kracht en ’t idealisme der Hervorming: deze
beweging moest overwinnen. Waar de verdediging zoo lauw was, waar
telkens geheele rijen overliepen, terwijl de aanvaller vol geestdrift was, kon
de uitslag niet twijfelachtig zijn. P a u l , O t t e l i j n e , P i s t o r i u s ,
B u s s c h e r en J o h a n n a B a k e l s z e zijn figuren, die mòesten slagen.
Vooral van belang is een figuur als L a u r e n s z , de ernstige, wilskrachtige
Amsterdammer, de vertegenwoordiger van de kern van ’t Nederlandsche
volk. Dan wordt ons levendig geschilderd, hoe gretig het volk luisterde naar
de predikers, naar Paul op Lauernesse, naar Pistorius in Woerden, naar
Busscher gedurende de hagepreek te Everdingen. Eindelijk de heldenmoed
der martelaren, die een onuitwischbaren indruk moest maken op ’t volk.
(Zie vooral hoofdstuk XXVII: de eerste martelaar der Hervorming).

Verdeeldheid onder de Hervormers. Tot

slot willen we nog wijzen op één
verschijnsel: ook de Hervorming droeg reeds in zich de kiemen van twist en
verdeeldheid: P a u l en B u s s c h e r vertegenwoordigen twee stroomingen
in de nieuwe leer—Busscher is voorlooper der felle predikanten uit de 16e
en 17e eeuw, de vijanden van Barnevelt en Vondel!
 De Camera Obscura.

De 25ste druk1 van de C a m e r a is door de Erven Bohn als

Jubileum uitgave.
prachtuitgave de wereld ingezonden: een keurige uitgave, uitstekend papier,
prettige druk en een mooie band met plaquette van Beets. En als aanhangsel
het oordeel van een honderdtal bekende Nederlanders. Als eerste in de rij
een welwillend schrijven van H. M. de Koningin-Moeder. Alles bewijzen te
over, dat Hildebrands werk nog populair is.

We zullen eerst in ’t kort nagaan wat door de voornaamste critici in de 70

jaren, die na ’t verschijnen van den eersten druk verloopen zijn, van de
Camera gezegd is.

P o t g i e t e r had nogal wat op ’t boek af te dingen,

Oordeel van Potgieter.
vooral omdat de strekking zijns inziens niet goed was: Hildebrand had niet
genoeg hart voor z’n volk, degelijke burgers als de goeie oom Stastok in ’t
ootje te nemen kwam niet te pas. In de Camera zag Potgieter geen liefde,
geen idealisme. Wel liefde in één opzicht: voor de taal. En daarop wees de
criticus dan ook vooral. „Eene hoofdverdienste van het boek hebben wij
onder onze beschouwing der opstellen herhaalde malen terloops geprezen;
wij moeten er nog eenmaal op terugkomen: het is de stijl, de taal. Wij weten
niet, ook na twee, drie malen lezens, wat meer toejuiching verdient: de
waarheid van opmerking, in welken geest dan ook, of de gelukkige
uitdrukking der gedachte. Het Hollandsch—Hildebrand heeft de taal te lief
om niet gaarne haren lof in den zijnen te hooren—het Hollandsch is ons nog
rijkere mijn gebleken, sedert zijn talent er zoovele nieuwe te lang voorbij
geziene, te achteloos verzuimde aderen in ontdekte.”

Huet. B u s k e n H u e t schrijft geheel in denzelfden geest, maar zegt het—

zooals gewoonlijk—scherper dan zijn voorganger Potgieter. Ook hier weer
de beide zelfde voorstellingen: Beets heeft niet veel hart voor zijn
omgeving, maar is een uitstekend waarnemer, en daardoor een keurig
stylist. „De Camera Obscura heeft geen andere strekking dan eene
openbaring van het aristokratische in de natuur des schrijvers te zijn. Zij is
de geestige wraakoefening geweest van iemand, die zich misplaatst voelde
in den kring zijner geboorte. Een witte raaf brengt hier de stukjes uit van
zijn donkervervig en burgerlijk geslacht; en dat de neven en nichten zich in
den aanvang een weinig verbolgen getoond hebben over de vermetelheid
van dien vogel uit hun eigen nest, het is voorwaar niet bevreemdend. Doch
voor het overige is het boek de objektiviteit in persoon. Niemand onder
onze novellisten van het jongere geslacht heeft onze volks- of onze
tusschenklasse, onze stedelingen of onze buitenlieden, zoo op het leven
betrapt. Als verzameling genre-schilderijtjes uit de Hollandsche School
heeft de Camera Obscura in onze letterkunde haar wederga niet.”

En nu ’t woord aan de critici van heden.

Va n D e y s s e l : „Het is een prachtig boek, heerlijk om te lezen,

v. Deyssel.
en ik geloof, dat zelden in de 19e eeuw iets beters bereikt is dan de witte
bergtoppen van geestigheid, die tevens geestelijkheid is, en het rood en
goud gloeijend bewegende vernuft, die in deze bladen wordt aangetroffen
naast den altijd doorgaanden als een heldere en zoete geesteslekkernij
aandoenden stijlstroom.”

Kloos. W i l l e m K l o o s : „De Camera bewonder ik, op één enkel ding na:

de telkens om een hoek glurende, zelfbewust-minzame gestalte van den
auteur. Maar de zon heeft wel haar vlekken, zou de Camera dan niet mogen
hebben haar Hildebrand?”

v. Eeden.F r e d e r i k v a n E e d e n zegt, dat hij de Camera gelezen heeft

sinds z’n negende jaar en er altijd weer ’t zelfde plezier in heeft gehad als
tot nu toe. „Vooral uit „de Familie Stastok” en „Een oude kennis” zijn vele
zinsneden in mijn omgeving spreekwoorden geworden. Het boek heeft
echter geen wereldbeteekenis en alleen voor ons Hollanders volle waarde,
omdat het eigenlijk eerstelingswerk is van een nog niet geheel gerijpt talent.
Wel zijn enkele schetsen in haar soort voltooide meesterwerkjes, maar de
fijne humor wordt nog niet door groote origineele menschelijkheid
gedragen. Had Beets zijn ware kracht als humorist begrepen, door een rijk
leven gevoed en door toeleg verder ontwikkeld, dan had hij Hollandsche
humor ook door den vreemdeling kunnen doen waardeeren en zelf een
plaats in de wereldliteratuur gekregen.”

Heyermans. H e y e r m a n s denkt nog „aan ’t groote, echte, innige genot bij

de lezing der „Familie Stastok”, der „Familie Kegge” etc. tusschen de
witbekalkte muren van ’t schoollokaal. Beets is ons toen àllen zoo’n boel
geweest—Hildebrand, bedoel ’k (wie dacht aan Beets?). Z’n natuurlijke
stem, z’n Hollandsche vertrouwelijkheid, maakten ons tot meedroomende
makkers en gevoelige vrienden. Speurden wij iets van den „braven
Hendrik”? Vroegen we of ’t jammer was, dat de „dominee” niet meer in de
Camera wou kijken? Hadden we benul van andere, meer zuivere „betere”
literatuur? Och nee. In de verste verte niet! Wij frischten op bij de historie
van ’t diakenhuismannetje, hadden graag dien meneer Van der Hoogen ’n
blauw oog geslagen!….”

v. Nouhuys.Va n N o u h u y s : „Hildebrands Camera Obscura, den

gewonen lezer bekorend door gemoedelijk-gevoeligen of fijn-geestigen
humor, de meer literairen tevens door bizondere kwaliteiten van stijl en taal,
blijft bovendien belangrijk als het intuïtieve, grootendeels geslaagde pogen
van een oorspronkelijk talent om zich vrij te maken van vreemde
invloeden.”

Q u e r i d o : „Een onsterfelijk boek, wijl het leven er in

Querido.
vastgegrepen wordt.”

Blok. Thans het oordeel van den historicus Prof. B l o k : „De Camera
Obscura is naar mijne meening een werk van groote en blijvende waarde,
vooral als getrouwe afbeelding van een beschavingsperiode, die in de
geschiedenis van ons volk een belangrijke plaats inneemt: een periode van
plaatselijk stilleven, waaraan wij thans ontgroeid zijn, maar die bijna een
halve eeuw lang typisch geweest is voor ons volksbewustzijn.”

De bekende musicus H e n r i V i o t t a zegt o.a.: „Als musicus

Viotta.
gevoel ik mij bijzonder aangetrokken door de „Familie Kegge.” De
beschrijving van het concert is de geestigste recensie, die ik ken.”
Troelstra. Tenslotte een aanhaling uit het schrijven van den bekenden
sociaal-democraat Mr. P. J. T r o e l s t r a : „De Camera Obscura behoort tot
het burgerlijke tijdperk van onze literatuur, ook wat den kijk van den
schrijver op het volk en de sociale toestanden betreft. Maar het boek is m.i.
gemeengoed der natie geworden, en van alles, wat onder het etiket
proletarische literatuur is verschenen, heeft niets het zoover kunnen
brengen, dat het volk het als zijn eigen heeft aangenomen.

M.i. is de grond hiervoor te vinden, behalve in de stof, het talent en het

objectieve standpunt van den schrijver, in zijn gemis aan pretentie.

Onze moderne schrijvers zijn zeer pretentieus; de besten hunner willen het
juist heel bijzonder zeggen, gebruiken een taal, die het volk niet begrijpt, en
dringen daarom slechts tot een klein letterkundig geschoold deel van ’t volk
door. Den klassieken eenvoud van Goethe en Schiller, ook dien van de
Camera, missen zij. En met de uiterlijke luxueuse artisticiteit hunner
produkten correspondeert niet de diepte van hun kijk op het leven, hunne
bekwaamheid in te grijpen in de innerlijke roerselen van het menschenhart
(buiten hun eigen), die de Camera zoo warm, zoo innig, zoo tot een stuk
van ons leven maken.”

Beets heeft in zijn studententijd de Camera

Ontstaan van de Camera.
geschreven en in 1839 werd het boek voor ’t eerst gedrukt. In dien druk
kwamen o.a. voor De Familie Stastok, Een oude Kennis en Een
onaangenaam mensch in den Haarlemmerhout. In de 3e uitgave (van 1851)
verschenen De Familie Kegge en Gerrit Witse, die beide echter al lang vóór
1851 geschreven waren.

Hildebrand.Beets schreef het werk onder het pseudoniem H i l d e b r a n d en

er zijn heel wat gissingen gemaakt, waarom juist deze naam gekozen is.
Beets geeft in zijn „Na vijftig Jaar. Noodige en overbodige opheldering van
de Camera Obscura”, zelf het volgende antwoord: „Wat hem bewogen
heeft om juist dien naam aan te nemen, weet hij zelf niet. Alleen wist hij,
toen hij hem aannam, dat het een naam was door niemand van zijn
maagschap, vrienden of bekenden gedragen, en voorts was hij van het
gevoelen, door hem uitgedrukt in de Narede van 1838: „Ook is het om ’t
even of men Jaap (Jacob) heet of Hildebrand.”

De naam Camera. De naam Camera Obscura is duidelijk: Hildebrand wil in

zijn boek weergeven wat hij in ’t leven ziet, hij gaat fotografeeren. Zijn
werk is dus realistisch. Maar toch niet zuiver realistisch, omdat Hildebrand
geen echte fotografie levert. Hij heeft geen bepaalde personen op ’t oog:
maar vereenigt verschillende eigenschappen in één persoon: de bedoeling is
meer typen te geven dan werkelijke personen. Toch blijven—en dat is een
van de groote verdiensten van de Camera—ook de typen menschen van
vleesch en bloed, personen zooals we allen in onze omgeving kunnen
aanwijzen. Wie heeft nooit een houten Klaas als Pieter Stastok ontmoet?
Maar persoonlijk wilde de schrijver niet zijn. Dat blijkt uit de
waarschuwing tegenover ’t titelblad. De schaduwen en schimmen van
Nadenken, Herinnering en Verbeelding vallen in de ziel als in eene Camera
Obscura, en sommige zoo treffend en aardig, dat men lust gevoelt ze na te
teekenen en, met ze wat bij te werken, op te kleuren, en te groepeeren, er
kleine schilderijen van te maken, die dan ook al naar de groote
Tentoonstellingen gezonden kunnen worden, waar een klein hoekje goed
genoeg voor hen is. Men moet er evenwel geen portretten op zoeken: want
niet alleen staat er honderdmaal een neus van Herinnering op een gezicht
van Verbeelding, maar ook is de uitdrukking des gelaats zoo weinig
bepaald, dat eene zelfde tronie dikwijls op wel vijftig onderscheiden
menschen gelijkt.”

Wijze van werken. De groote kracht van Hildebrand is juist dat „nateekenen”,
dat weergeven van ’t geen hij ziet. Het bedenken van een intrigue is niet
zijn fort. Vandaar dat de grootere stukken uit de Camera dan ook allemaal
op dezelfde manier gebouwd zijn: een student gaat uit logeeren, neemt zijn
camera mee en richt dat toestel nu op den een, dan op den ander. Zoo is ’t in
„De Familie Stastok” en ook in de „Familie Kegge”. „Gerrit Witse” is in
vele opzichten op dezelfde wijze geconcipieerd, en in „Een oude Kennis” is
’t haast alsof Hildebrand een kinematografische opname gedaan heeft van
den goedigen M r . B r u i s , die zooveel avonturen op zijn reisje heeft.
Echt Hollandsch boek.Deze gave van den schrijver maakt de Camera tot zoo’n
door en door Hollandsch boek: Hildebrand weet het Holland van zijn tijd
voor ons te doen herleven. De Camera is, zooals Q u e r i d o terecht zegt,
onsterfelijk wijl het leven er in vastgegrepen is. Daarnaast moeten we
vooral wijzen op de manier waarop Hildebrand dat leven weet weer te
geven, op zijn onderhoudende, geestige wijze van vertellen, op zijn
keurigen stijl, die hem telkens het juiste, typeerende woord weet te doen
vinden. Om het kenmerkende van de Camera beter in licht te stellen, zullen
we één stuk, „De Familie Stastok”, meer in bizonderheden bespreken.

De Familie Stastok.

Hierin wordt ons de middenstand uit

Schildering van den middenstand.
Hildebrands tijd (dus ±1840) geteekend. Zoo wàren werkelijk de bedaarde,
deftige, eerzame Hollanders uit dien tijd, héél solied, maar ook héél
bekrompen. In waarheid conservatief. Zooals P r o f . B l o k zegt: de tijd
van het plaatselijk stilleven. Ook Beets was in een dergelijke omgeving
opgegroeid, vandaar dat H u e t spreekt „van de geestige wraakoefening van
iemand, die zich misplaatst voelt in den kring zijner geboorte.” Op een
andere plaats vergelijkt deze zelfde criticus de Camera en den Max
Havelaar en wijst op het satirieke in beide werken. „In beide wordt
afgerekend met eene zamenleving. Welk innig genot smaakte Hildebrand,
toen hij ze naar den vleesche ridikuliseren kon, de filistijnsche kwelgeesten
zijner jeugd! Hoe sprong Havelaar’s hart in zijn binnenste van blijdschap
op, toen Sjaalman met fatsoen de Aglaja op den grond kon laten vallen!
Zulke stille tijgergenoegens verorbert een mensch slechts eenmaal in zijn
leven.” Of „tijgergenoegens” voor Hildebrands goedmoedige spotternij niet
wat te sterk is? Me dunkt van wel. Multatuli kwetst zijn tegenstanders met
z’n snijdende woorden, Hildebrand houdt ze een beetje voor den mal. Maar
dat de bourgeoisie van 1840 er zonder kleerscheuren afkomt, zal niemand
kunnen beweren. Men denke slechts aan ’t hoofdstuk waarin verteld wordt,
„dat er menschen komen op een kopje thee, om verder het avondje te
passeeren.”

Bespreking van de hoofdpersonen.

Oom Stastok. I. S t a s t o k S e n i o r . Zijn beste eigenschap is degelijkheid;
hijzelf is degelijk en degelijk is ook alles wat hij heeft: z’n huis, de
meubels, de kleeren, z’n goud-horloge. Maar—en dat maakt hem
belachelijk—die degelijkheid uit zich in peuterige dingen, is geworden tot
bekrompenheid. Oom Stastok is het vleesch geworden conservatisme. Hij is
tegen alle vooruitgang, tegen alle verandering zelfs. Dit conservatisme is
zoo sterk, dat de oude heer Stastok zijn lintweverij aan kant heeft gedaan,
omdat hij zich niet wilde schikken naar de veranderde omstandigheden:
machines kwamen niet in zijn fabriek en liever dan onder de markt te
verkoopen, liet hij zijn oortjesband verrotten. Is ’t wonder dat met zulke
fabrikanten onze nijverheid naar den kelder moest gaan?

Geestelijke ontwikkeling.En dan de geestelijke ontwikkeling! Oom was

tevreden met de Oprechte Haarlemmer, en „Barnave, par J u l e s J a n i n ”,
is voor hem „een boek over B a r n e v e l d , die we laatst in ’t
leesgezelschap gehad hadden.” Trouwens in dat „leesgezelschap” zal wel
niet veel anders geweest zijn dan ’t geen G e r r i t W i t s e op de leestafel
van ’t Leesmuseum in Rotterdam vond: „de Letteroefeningen, met een
aantal steken op „de jonge dichters”, en zeer huiselijke beeldspraak van
„ongare kost, keurige schotels, goed gekruid, sterk aangezet” en wat dies
meer zij; het Leeskabinet, met groenen omslag en de Boekzaal der Geleerde
Wereld, met een versjen op de begrafenis van Ds. die en die, en op het
vijftigjarig bestaan van Ds. zoo en zoo.” Op die leestafel lag ook nog „De
Gids”, maar dat oom in zijn leesgezelschap dat tijdschrift ook geduld heeft,
kan ik me niet voorstellen. De „Vaderlandsche Letteroefeningen” zullen op
hem in elk geval meer invloed gehad hebben dan de revolutionnaire „Gids”.
Hoe goed die Letteroefeningen hun lezers over buitenlandsche literatuur
inlichten, blijkt uit de woorden van mijnheer Va n N a s l a a n , die den
naam V i c t o r H u g o zoo echt Hollandsch uitsprak, en „meende dat het
zoo’n bloederig man was.” Ook de achtenswaardige makelaar D o r b e e n
vond het „een rare kerel”, die pro en contra voor geld schreef. En oom moet
van die lichtzinnige Franschen heelemaal niets hebben: „die Franschen, ’t is
een raar volk; al zeg ik ’t zelf.” Heeft Huet niet wat gelijk als hij zegt, dat
Beets zich misplaatst voelde in den kring zijner geboorte? En zou
Hildebrand die Hugo’s „Lorsque l’enfant parait” zoo goed vertaalde, zich
thuis gevoeld hebben in ’t gezelschap van de Dorbeens, Naslaans en
Stastokken?

Een andere uiting van oom Stastoks bekrompenheid is zijn zoogenaamde

nauwgezetheid, stiptheid. Alles moet precies op den vastgestelden tijd
gebeuren: om zes uur stond oom op, „ten einde om half acht aan het ontbijt
te zijn” (!); als de wagen van tweeën voorbijging, gebruikte hij zijn bittertje;
voor November werd niet gestookt. Stastok senior was de slaaf van zijn
„goud horloge”.

Eén keer had de conservatieve heer Stastok een offer gebracht aan de
vooruitgang en nog wel op ’t gebied van „den Moloch der negentiende
Eeuw”, de Mode. Niet ten opzichte van eigen kleeding, verre van dat: oom
bleef nog altijd de korte broek dragen, maar hij had de tuinkamer laten
opknappen en ook het goudleeren behangsel laten bijwerken. Dat bijwerken
bestond in: het laten moderniseeren van al wat kleedij was! de hoeden b.v.
geschilderd naar ’t nieuwste model bij den hoedenmaker gehaald. Andere
dingen daarentegen hadden hun ouden vorm behouden. Kan men zich
grooter smakeloosheid denken? Maar mijnheer Stastok en zijn kennissen
zullen het wel heel mooi gevonden hebben.

Tante.T a n t e S t a s t o k is even bekrompen als oom, maar zij heeft één

eigenschap die dat alles over ’t hoofd doet zien: haar goedhartigheid. Zij is
de zorgzame huisvrouw, die alles keurig in orde heeft en voor iedereen even
hartelijk is. Ook haar houding als Hildebrand ’t gedicht opzegt, is heel
sympathiek en haar uitroep: „Heerementijd, neef Hildebrand, dat is mooi”
is heel wat meer wáar, dan ’t gewichtig doen van de deftige heeren.

P i e t e r S t a s t o k , de èchte Stastok, de houten Klaas. Aan die

Pieter.
onhandigheid hebben zijn ouders heel wat schuld: hij is vooral zoo
geworden door z’n opvoeding. Hij is opgegroeid in de duffe, bekrompen
omgeving, waarmee we al kennis gemaakt hebben, altijd is hij behandeld
als een klein jongetje, als eenig zoontje verwend, omgang met anderen heeft
hij weinig gehad. Bovendien is hij van nature bedeesd, wat door zijn
opvoeding nog verergerd is. En zoo iemand wordt student! Natuurlijk voelt
hij zich onder vroolijke jongelui niet thuis, wordt nog onhandiger en
houteriger, trekt zich terug, vereenzelvigt, wordt een zonderling.

Daarbij nog een ongelukkige eigenschap: zijn verwaandheid. Natuurlijk:

Pieter is thuis altijd beschouwd als een wonder van geleerdheid, heeft met
andere jongens nooit meegedaan, zat meest in huis en kon dus gemakkelijk
in z’n klas meekomen. De dwaze ouders zijn gaan pronken met hun
knappen zoon, als er bezoek was had Pieter altijd, vooral nadat hij Latijn
geleerd had, een hoog woord, hij werd de vraagbaak van familie en
kennissen en z’n eigenwijsheid werd steeds grooter. Wat de heer en
mevrouw W i t s e in hun bekrompenheid hàast gelukte—hun zoon Gerrit
door dwaze vergoding ongelukkig te maken—was aan oom en tante Stastok
volkomen gelukt.

Op dezen houten Klaas richt Hildebrand nu zijn camera en

Kiekjes van Pieter.
laat ons hem in zijn verschillende evoluties gadeslaan, juist op
oogenblikken en in toestanden dat zijn onhandigheid het best uitkomt.

Eerst moet Piet biljartspelen. We zien hem dus in een café,

Als biljartspeler.
onder vroolijke menschen, die ’t wàt gezellig vinden zoo iemand in de
maling te nemen. En nu moet hij nog potspelen ook, dus met vele anderen
tegelijk. ’t Gaat dan ook heel dwaas, hij hanteert op allerongelukkigste
manier z’n keu, raakt den acquitbal bij ongeluk zoo fijn, dat hij hem tegen
alle etikette in een hoekzak snijdt, en de pikeur hem toebrult dat het een
lompigheid is; maakt later—alweer bij ongeluk—een doublé; staat ten slotte
er het beste voor van alle spelers, zoodat hij „de Vlag” krijgt; maar takelt
dan langzamerhand af. Alles natuurlijk onder duizend grappen van de
jongelui, zoodat Piet geen drogen draad meer aan zijn lijf heeft.

Dan zijn dwaas figuur op ’t avondje. Bij andere dergelijke

Op ’t avondje.
gelegenheden is hij een persoon van gewicht, maar dezen avond loopt het
heelemaal mis. Twee „kleinigheden” zijn er die hem hinderden: liefde en
haat. Liefde voor K o o s j e , haat tegen H i l d e b r a n d , die zooveel succes
heeft en zelfs bij Koosje in de gunst schijnt te komen. Natuurlijk is Piet nu
nog onhandiger dan gewoonlijk: hij zou zoo graag Koosje een zoet woordje
toevoegen en weet haar niets anders te zeggen dan: „Houje nog al van
evenveeltjes?” En dan plaagt de onuitstaanbare Hildebrand hem ook nog!
Hij vraagt Piet „iets op te zeggen, of te zingen of zoo.” Stel je voor: Pieter
Stastok zingen!

Erg bespottelijk is Piets roeipartijtje. Eerst al de manier,

Bij ’t roeipartijtje.
waarop hij met Koosje loopt, dan de manier van roeien (met glacé’s aan nog
wel), het sentimenteele gesprek met Amélie, „de magere ende zeer leelijke
van gedaante, rank van vleesche, en wier gelijke in leelijkheid niet gezien
was in den ganschen Egyptenlande”; de schommelpartij, als Dolf en Koosje
neus aan neus staan en hij het genoegen heeft ze op te geven; de schipbreuk
van Piet, waarbij alleen de laarzen nog aan boord liggen, de panden van zijn
jasje op de golven zweven, zijn handen zich op den bodem van ’t water
ophouden en het beslikte, maar nog altijd gebrilde gelaat niet dan met
moeite wordt boven gehouden, terwijl de hoed op de ongewisse baren
dobbert; daarna Piet in het costuum van boer Teewis, een pakje nat goed
onder den arm en even daarna met een rapier in de hand, bijna in duel met
Dolf en ten slotte …. Piet in dat idyllisch kostuum, nog verfraaid door een
schotsbonten mantel van Christien, bij ’t zachte maanlicht waratje haast aan
’t vrijen met Koosje! O, die schalksche camera van Hildebrand!

Van Naslaan. Over de andere personen zullen we kort zijn. De heeren Va n

N a s l a a n en D o r b e e n hebben we zoo pas bij de „Letteroefeningen” al
ontmoet en een nadere kennismaking zal onze achting voor de beide heeren
niet vermeerderen. Van Naslaan is iemand, die—zijn naam zegt het al—
„onbegrijpelijk veel gelezen heeft,” een echte snuffelaar, die allerlei
peuterige dingen uit vroegeren tijd opzoekt. Hij heeft ’t dan ook altijd over
den goeden ouden tijd. En oom Stastok is ’t roerend met hem eens, dat
„onze vaderen andere menschen waren.” Als Hildebrand reciteert:

„Soms spreken we om den haard, met ernst en met verstand,

Van wetenschap en kunst, van plicht en vaderland.”

knikt de heer Van Naslaan zeer verstandig!

Dorbeen. D o r b e e n is de komiek van ’t gezelschap, een echte flauwe vent,

die zijn grappen zelf heel mooi vind. Sterk is hij in woordspelingen b.v.
„Zijn vader heet Goedelaken, maar hij mocht wel Goudlaken heeten.” Het
„Nut der Tegenspoeden” wordt „het nut der regenhoeden.” Natuurlijk wordt
hij zéér gewaardeerd, net als W a g e s t e r t in „Gerrit Witse”; allen zitten te
schudden om zijn geestigheden, alleen Koosje, die de gebruiken zeker nog
niet kent, heeft er moeite mee.

De dames. De dames zijn al even bekrompen als de heeren: mejuffrouw Va n

N a s l a a n doet verbazend gewichtig, vergelijkt alle dingen geestiglijk bij
muisjes, die staartjes hebben zullen, en staat dus in een grooten roep van
wijsheid; mevrouw D o r b e e n is een rammel, trotsch op haar
mevrouwschap, haar muts en haar echtgenoot, van wie Hildebrand had
hooren zeggen, dat ze een heel mooi vers opzei. Ze heeft dan ook zeer
rollende bruine oogen en brouwt sterk! Hoe goed ze kan reciteeren blijkt,
als ze „op hartroerende wijze het hartroerende meesterstuk des grooten
B o r g e r s ” bederft.

K o o s j e v a n N a s l a a n is een aardig, natuurlijk meisje; M i e t j e

(met de kalfsoogen) „volstrekt niets dan een goed mensch,” dat weinig
anders zegt dan „Hè, ja!”

De dames van het roeipartijtje worden het best getypeerd in den volgenden
zin: „K o o s j e was allerliefst, C h r i s t i e n alleruitgelatenst, A m e l i e
allersentimenteelst.” Kenmerkend is ook de verschillende houding van de
dames als Piet door een onhandige beweging met zijn riem de schuit doet
ronddraaien: „Koosje lachte, Christien proestte, Amelie gaf een gilletje!”

Dolf van Brammen. D o l f v a n B r a m m e n is wel in alle opzichten een

tegenvoeter van den goeien Pieter! Dolf jolig, onderhoudend, handig; Piet
droog, vervelend, houterig; maar Pieter is een echte blokker en zal bij zijn
examens wel cum laude krijgen, en Van Brammen is een boemelaar, een
gesjeesd student! Zoo iemand had Hildebrand noodig om Pieter eens goed
in ’t zonnetje te kunnen zetten.

Keesje. VanK e e s j e behoeven we weinig te zeggen, dien kent ieder.

H u e t noemt zijn verhaal—naast dat van Saidjah en Adinda—„de bloem
der sentimentaliteit” en daaraan hebben we niets toe te voegen.
 Nog een enkel woord over de rol die Hildebrand zich
Mooie rol van Hildebrand.
zelf in de Camera toedeelt. K l o o s (en vele andere critici o.a. H u e t )
hinderde „de telkens om een hoek glurende, zelfbewust-minzame gestalte
van den auteur” en werkelijk is ’t opvallend hoe mooi Hildebrand z’n rol is.
Hij weet zich uitstekend te bewegen, kan goed biljarten, goed roeien, een
vers zeggen, staat in één woord vér boven alle anderen. Keesje krijgt door
hèm ’t geld terug. Zoo is ’t ook in De Familie Kegge, waar Hildebrand zelfs
de belaagde onschuld (S u z e t t e N o i r e t ) redt en den schijnheiligen
belager (Va n d e r H o o g e n ) ontmaskert!

’t Geestige in de Camera. Ten

slotte iets over ’t geestige van den stijl in de
Camera, waardoor de schrijver de aandacht telkens gespannen weet te
houden. Als men maar enkele regels leest, ontmoet men bijna dikwijls
zoo’n echt Hildebrandiaansche zinswending of uitdrukking, die telkens
weer een glimlach op onze lippen roept. Op enkele eigenaardigheden
wijzen we hier:

1. Het geestige in ’t gebruik van een enkel woord, b.v. „op dezelfde bank
met deze had een jong juffertje gezeten, in een blauw geruiten mantel niet
gedoken, het denkbeeld is te ruim, maar gestoken,” of …. „Aan zijn zijde
sluimerde een jong mensch met gescheiden haar,” en verder: „Pieter en ik
worden bezig gehouden door een langwerpig man van een groote dertig
jaren, met een kaalachtig hoofd en in een langen sluitjas.”

2. Het laatste voorbeeld wijst op een tweede middel om een komisch effect
te weeg te brengen nl. het in één adem noemen van twee dingen die niet bij
elkaar passen bv. beschrijving van lichamelijke eigenschappen en daarmee
de kleeding te verbinden, net alsof dat ook noodzakelijk bij den beschreven
persoon behoort. Zoo in dezen zin: „Aan zijne zijde sluimerde een jong
mensch met gescheiden haar, zoo glad gekamd alsof het uit éen stuk was,
hooge jukbeenderen, een blauwe das, een turkooizen doekspeld,” enz.
„Oom S t a s t o k had geen ander lichaamsgebrek dan zijn hooge linnen
halsboorden!” en „mevrouw D o r b e e n was trots op haar muts en haar
echtgenoot.” Zoo vond ook Hildebrand in de kerk „praalgraven en kosters
die een fooi begeerden.”
3. De woordspelingen. Pietje had Koosje „geen ander zoet woordje kunnen
toevoegen dan: houje nog al van evenveeltjes?” en de schuit, waarmee de
jongelui vastraakten, „strekte haar gehechtheid letterlijk uit tot de struik,
waarvan de vergeet-mij-nietjes waren geplukt, tot het stuk grond, waarop zij
gebloeid hadden.”

4. De komische samentrekkingen. Een enkel typeerend voorbeeld: Pieter is

onder de verhalen van mijnheer Dorbeen verstrooid, „rookt wanhopig door,
grinnikt als een vertelsel, en stopt een nieuwe als een pijp uit is!”

1 In 1917 reeds de 29e druk. ↑

 Waarheid en Droomen.

Ontstaan van het werk. Hierover leze men het „Naschrift. Losse bladen uit de
geschiedenis van het boek”, door J o n a t h a n in 1891 geschreven als
aanhangsel bij de 8ste uitgave van zijn werk. Voor dengene die een vroegere
uitgave bezit, diene ’t volgende. P o t g i e t e r bezocht zijn vriend
H a s e b r o e k in 1839, toen deze nog predikant was te Heilo en vroeg om
een bijdrage voor zijn almanak Tesselschade; H a s e b r o e k bood aan wat
poëzie te leveren, maar zijn vriend wilde een prozastuk: de brieven, door
P o t g i e t e r van H a s e b r o e k ontvangen, hadden den eerste bewezen
dat er in den predikant een uitnemend prozaïst school. P o t g i e t e r bood
zelfs aan met behulp van B e e t s , die bij ’t gesprek tegenwoordig was, uit
verschillende fragmenten van H a s e b r o e k s brieven een geheel samen te
stellen, maar dit mislukte en nu sloeg J o n a t h a n zelf de handen aan ’t
werk. Zoo ontstond het eerste opstel: „de Oprechte Haarlemsche Courant”.
De schrijver koos juist dit onderwerp, omdat hij „een lijst voor de
verschillende beeldjes in de schilderij” moest hebben. „Ik zou enkel losse
bladzijden geven, maar die moesten met elkaar in verband worden gebracht
en daartoe was een of ander verbindingsmiddel noodig, dat elastisch was en
gemakkelijk alles en nog wat, waarover ik praten zou, samen kon vatten.”

Het voornaamste van dit alles is, dat juist P o t g i e t e r de man is geweest
die H a s e b r o e k tot proza-schrijven heeft gebracht; een nieuw bewijs,
hoe groot de invloed van dien criticus op de letterkunde van de 19e eeuw
geweest is.

Toen J o n a t h a n eens iets had voortgebracht, liet P o t g i e t e r hem niet

met rust, en vroeg nieuwe bijdragen voor „Tesselschade” en voor „De
Gids”. Al spoedig werden de schetsen zoo talrijk, dat ze samen een bundel
konden vormen, die in 1840 onder den titel „Waarheid en Droomen”
verscheen.

Naam. De titel zelf is duidelijk: wat wil de schrijver er mee te kennen geven?
En nu de naam van den schrijver: waarom zou juist de naam J o n a t h a n
gekozen zijn? Houd hierbij in ’t oog, wat de schrijver omtrent de beteekenis
en het wezen van verschillende namen zelf zegt in „de Stamboom”. We
geven uit dit gedeelte enkele aanhalingen (vgl. blz. 128–129 van den 10den
druk). „De Hebreeuwen gaven hun kinderen een naam naar de hope, die zij
van hen koesterden, naar de deugd, tot wier beoefening ze bovenal
verplichten wilden.” In ons land is de oorspronkelijke beteekenis van de
namen geheel verdwenen, maar van zichzelf zegt de schrijver nog: „Mijne
lieve moeder althans heeft mij wel degelijk bij mijn J o n a t h a n s -naam
een J o n a t h a n s -hart zoeken te geven”; een bewijs, dat hij aan zijn eigen
naam de oorspronkelijke beteekenis hecht.

Indruk dien men van Jonathan uit zijn geschriften krijgt.

Hij teekent zich zelf als een bejaard man, met een
Uiterlijk van Jonathan.
lange, magere gestalte, een verre van behagelijk uiterlijk, doffe oogen,
gerimpeld voorhoofd, met smartelijke groeven om zijn mond, en peper- en
zoutkleurige haren. We zullen deze uitspraken even met aanhalingen
bewijzen.

a. In zijn brief aan een „oude vrijster”—lieve juffrouw X—zegt

J o n a t h a n : „Ik ben dus tot mijn groote schande ondanks mijn overrijpe
jaren nog niet beter dan een onmondige, en zonder over mijn hand te
kunnen beschikken” (blz. 171).

b. In „het Portret”, waar de schrijver over zijn jeugd en over zijn later leven
spreekt, heet het: „Integendeel gaat mijn nederige schroom hierin zoo ver,
dat ik, als ik ’s zomers buiten wandel, er bijna een gewetenszaak van maak,
niet te dicht bij het spiegelend water te komen, omdat het mij aan ’t hart
gaat, als ik het op eens, in plaats van Gods blauwen hemel en zijn lieve
groene boomen, mijn lange magere gestalte zie terugkaatsen” (blz. 131).

c. Een paar bladzijden verder (133) zegt J o n a t h a n : „zoowel als ik er

straks voor uitkwam dat ik nu verre ben van een behagelijk uiterlijk te
hebben, moet gij mij vergunnen te zeggen, dat ik geen onbevallig kind moet
geweest zijn.”
d. Op blz. 135 wordt de vergelijking tusschen het nu en ’t vroeger verder
uitgewerkt. „Hoe kan mij het onderscheid tusschen het hoofd en den man
treffen! Dat gladde voorhoofdje, hoeveel rimpels heeft het gekregen! dat
fonkelend oog, welk een doffe nevel heeft den straal der vreugde daarin
uitgebluscht! die bloeiende wangen, hoe heeft de hitte van den dag ze doen
verdorren! dat lachende mondje, welk een diepe groef heeft de smart er
ingedrukt!”

e. „Voor zulk een bespottelijkheid heb ik mijn reeds niet meer éénkleurige
haren weten te behoeden” (Oude Vrijsters blz. 167).

Dit is dus de voorstelling, die men bij lezing van ’t boek van J o n a t h a n
maakt; in werkelijkheid was de schrijver een jonge man van acht en twintig
jaren (H a s e b r o e k werd in 1812 geboren). Heel aardig is de anecdote die
H a s e b r o e k in verband hiermee in zijn „Narede” vertelt (blz. 334–335),
namelijk van een vurigen J o n a t h a n s -vriend, die toen de predikant eens
in de buurt van Haarlem zou komen preeken, een heele reis maakte, „om
den geliefden auteur, wiens geschrift hij zoo gaarne las, ook eens
persoonlijk te zien en te hooren,” en zoodra hij in plaats van den
„bedaarden oud-vrijer, een jeugdigen borst” zag, opstond en boos wegreed.

Oude vrijer.Een oude vrijer, want dat is J o n a t h a n volgens de voorstelling

in „Waarheid en Droomen”. Zoek zelf een of meer plaatsen op, waaruit dat
blijkt. Tracht bovendien iets te vinden omtrent zijn levenswijze. Hoe heet de
oude dienstmaagd, die al jaren lang voor hem zorgt? En hoe weet ge, dat ze
er al jaren woont?

Bovendien komt nog een vrouwelijke figuur in ’t boek voor: Editha. Hoe
stelt ge u de verhouding voor tusschen haar en J o n a t h a n ?

Op blz. 174, in ’t hoofdstuk „Oude vrijsters”, komt voor de volgende zin:

„Terwijl ik dit schrijve, vloeien er tranen van dankbare erkentenis op mijn
papier, mijn goede, lieve Editha!” Lees de beide bladzijden vóór dezen zin
aandachtig na en tracht dan de bedoeling van dit gezegde te verklaren.
Misschien is u dan de verhouding tusschen J o n a t h a n en E d i t h a
duidelijk geworden.