The Abolition of Law 1st Edition Nevada pdf

download

https://ebookmeta.com/product/the-abolition-of-law-1st-edition-
nevada/

Download more ebook from https://ebookmeta.com

We believe these products will be a great fit for you. Click
the link to download now, or visit ebookmeta.com
to discover even more!

DeLorme Atlas Gazetteer Nevada Delorme

https://ebookmeta.com/product/delorme-atlas-gazetteer-nevada-
delorme/

A Flora of the White Mountains California and Nevada

Robert M. Lloyd

https://ebookmeta.com/product/a-flora-of-the-white-mountains-
california-and-nevada-robert-m-lloyd/

Distant Freedom St Helena and the Abolition of the

Slave Trade 1840 1872 1st Edition Andrew Pearson

https://ebookmeta.com/product/distant-freedom-st-helena-and-the-
abolition-of-the-slave-trade-1840-1872-1st-edition-andrew-
pearson/

Software Update As a Mechanism for Resilience and

Security Proceedings of a Workshop 1st Edition And
Medicine Engineering National Academies Of Sciences

https://ebookmeta.com/product/software-update-as-a-mechanism-for-
resilience-and-security-proceedings-of-a-workshop-1st-edition-
and-medicine-engineering-national-academies-of-sciences/
Fiscal and Monetary Policies in Developing Countries
State Citizenship and Transformation 1st Edition Rashed
Al Mahmud Titumir

https://ebookmeta.com/product/fiscal-and-monetary-policies-in-
developing-countries-state-citizenship-and-transformation-1st-
edition-rashed-al-mahmud-titumir/

Snowed in With the Grump An Enemies to Lovers Curvy

Girl Romance 1st Edition Kat Baxter

https://ebookmeta.com/product/snowed-in-with-the-grump-an-
enemies-to-lovers-curvy-girl-romance-1st-edition-kat-baxter/

The Joys of Baking The Joys of Baking Recipes and

Stories for a Sweet Life Samantha Seneviratne

https://ebookmeta.com/product/the-joys-of-baking-the-joys-of-
baking-recipes-and-stories-for-a-sweet-life-samantha-seneviratne/

Early’s Physical Dysfunction Practice Skills for the

Occupational Therapy Assistant 4th Edition Mary
Elizabeth Patnaude

https://ebookmeta.com/product/earlys-physical-dysfunction-
practice-skills-for-the-occupational-therapy-assistant-4th-
edition-mary-elizabeth-patnaude/

Wastewater Treatment Using Green Synthesis 1st Edition

Swapnila Roy

https://ebookmeta.com/product/wastewater-treatment-using-green-
synthesis-1st-edition-swapnila-roy/
Strictly Pleasure 1st Edition Carrie Elks

https://ebookmeta.com/product/strictly-pleasure-1st-edition-
carrie-elks/
 The
Abolition
of Law
nevada
The Abolition of Law
The Abolition of Law

nevada

2022
The Abolition of Law
Nevada
ISBN 978-0-578-36494-0

Published 2022
Minneapolis, MN
Stolen Dakota land.

Anti-copyright.

First edition.

Cover photo by Jenn Schreiter for Unicorn Riot.

Used with permission.

Typeset in Garamond and Helvetica.

 Contents

Introduction 1

1. The Uprising 7

2. Abolition 49
The uprising of 2020 was a life changing experi-
ence. For one to be among the massive crowds,
who fought side by side against the police, pushed
them back out of the streets, out of neighbor-
hoods, and ultimately out of their own precinct.
For one to feel that collective power and joy in
being together, to loot, to redecorate, and set ev-
erything aflame. One could recognize in this the
possibility, however fleeting, of a different way of
life. The memory of this experience will stick with
me forever.
However, there is a danger that we become
frozen in time, unable to see past our nostalgia for
such events as the world moves forward without
us. It is not the purpose of this book to indulge in
this nostalgia, but instead to clarify some of the
stakes and limits that emerged within the upris-
ing. It is these limits that will have to be addressed
in the struggles to come. I believe it is from within
this uprising that we can most clearly perceive the

1
lines of conflict that we will continuously encoun-
ter in future movements.
This is not, and could not be, a whole account
of the uprising, nor a comprehensive analysis of it.
This book is drawn from my direct experiences, al-
though it deeply benefits from those of my friends
and comrades from whom I cannot disentangle
my existence. There are countless important les-
sons learned and useful questions posed by this
uprising that could not fit into these pages. I aim
to contribute to the generative collective thought
that has emerged in order to develop more com-
plete understandings of these events and their
consequences.
The first section of this book offers a glimpse
into the uprising itself and a firsthand experi-
ence of it. Both included texts were written in
it’s immediate aftermath—the first days of June.
They were written collectively by groups of a half
dozen or more people, including myself in both
cases. Both were synthesized by editors into sin-
gular voices and appear here almost completely
unchanged. I hope that these can set the scene, to
offer a timeline and personal impressions of what
happened and how it felt.
The second section I wrote in the year and a

2 nevada
half following the uprising. It contains four texts,
most of which have been previously published
elsewhere and edited for inclusion here. Each of
them attempt to dissect different tensions around
the struggle for abolition as illuminated by the
uprising. With them, I hope to address the fol-
lowing questions: First, what does it tell us about
the vision of abolition for the discourse of “out-
side agitators” to be successful in demobilizing a
movement? Second, what does the very idea of
an “outside” imply for the abolitionist imaginary?
Third, how do these ideas clarify white participa-
tion in the forefront of the revolt, beyond the lim-
its of what allyship would relegate them to? Lastly,
what is the relation between police and policing,
or, how does the law survive the abolition of the
police?
I hope to show that at the heart of the strug-
gle for abolition is a battle between the abolition
of the police and the abolition of policing, or what
I call the abolition of law. By targeting the police
while leaving the law intact, we—perhaps uncon-
sciously—smuggle the same order of the old world
into the new. It is this order as a whole that needs
to be dismantled, not simply it’s most violent en-
forcers, and with it much of our current ways of

the abolition of law 3

understanding property, punishment, race, and
more.
Much of the writing included has previously
appeared in the following online publications, in
alphabetical order: CrimethInc, Ill Will, It’s Going
Down, and The New Inquiry. I want to express my
deepest gratitude to my friends without whom
none of this writing would have been possible, yet
whom I cannot name, for reasons I suspect are ob-
vious.

Nevada
Winter 2022

4 nevada
It’s not destroying, it’s creating something new
 part i

The Uprising
Be water, spread fire
Discovering Diverse Content Through
Random Scribd Documents
myn’d tuag i fyny yn y dw’r, clywir sŵn llawenydd a gwaith trwy’r
holl wlad. Tebyg taw cynllun cyffelyb oedd ganddynt yn amser y
Pharöed. Mae pobpeth yn yr Aifft naill ai yn “hen bowdwr” neu’n
“newydd fflam!” Sicrhaodd Huws i mi fod hwn er dyddie Pharo Neco!
Hwyrach hyny, ond rhedeg at y bocs halen wnes i.
 PENOD XXI.
*
LLE BU’R MAB BYCHAN.

YNY yw, lle bu’r Mab Bychan yn ol traddodiad. Traethu am

f’ymweliad â’r mane hyny yw baich y benod hon.
Hen Eglwys y Coptied oedd un o’r mane ’rwyf yn sôn am danynt.
D’wedwyd wrthyf fod y bobl hyn y’mysg hen frodorion yr Aifft, o’r
rhai oedd yn addoli un Duw. Yr enw arnynt unweth oedd
Monophistied—enw sy’n myn’d y’mhell i brofi nad o’ent yn credu
mewn aml-dduwieth. Tua dechre’re’r ail ganrif, unwyd hwy âg eglwys
arall oedd yn dal golygiade tebyg ar Berson Crist; a dyna’r pryd y
daethant i gael eu galw’n Coptied. Gyda llaw, onid Coptied yw’r
aelode hyny sydd ar gynghore addysgol y dyddie hyn y’Nghymru, y
rhai nad ydynt wedi eu dewis yn uniongyrchol gan lais y werin?
Hwyrach y bydd gwybod y naill yn help i gofio’r llall. Mae’r Eglwys
Goptedd yn Cairo mewn cyflwr isel a dilewyrch iawn. Mae ei
hoffeiried mor anwybodus a’r bobl, a dygir ei gwasaneth y’mlaen yn
yr hen iaith Gopteg, yr hon nid oes neb yn ei deall. Mae’r Coptied yn
cyfri’ eu hunen yn Grist’nogion, ac y mae marc y Groes ar arddwrn
pob un o honynft. Mi a’i gweles ar lïaws o arddyrne. Y mae wedi bod
o fantes iddynft weithie, ac o anfantes droion. Ond y maent yn
glynu’n rhyfedd wrfth eu heglwys, a hawliant berthynas â
Christ’nogion pob gwlad. Nid oes cyfafchrach rhwng y Mahometanied
â hwy, ac nid ä’r un Mahometan selog yn agos i’w hanedde ar gyfri’n
y byd. Trigant mewn darn o’r hen ddinas, yn drefedigeth anibynol;
ac y mae’r darn hwnw yn cael ei roi i fyny’n hollol iddynft hwy, i bob
pwrpas ymarferol. Wedi clywed â’m clustie sôn am danynt, yr o’wn
yn egru am gyfle i ymwel’d â hwy.
 Awyddwn yn enwedig i gael cip ar yr hen adeilad, petawn yn
gorfod gadel lleoedd erill ar ol. Mi gês berswâd ar Huws i dd’od hefo
mi ryw brydnawn, ar yr amod imi roi cyflenwad iddo o dybaco’r Hen
Wlad. Cerddasom yn galed am hir ffordd ac amser, ac nid oedd
pethe’n gwella o gwbl wrth fyn’d y’mlaen. O’r diwedd, daethom at
borth henafol, yn ymyl pa un yr eistedde dau gardotyn o’r fath
druenusa’u cyflwr. Yr o’wn wedi eu harogli y’mhell cyn d’od atynt, a
Huws roes esboniad imi ar y tawch. Bron nad allech ei wel’d. Y
syndod mwya’ i mi oedd sut na b’asent wedi cael eu cario i ffwrdd i
fynwes rhywun neu gilydd gan y dyrfa o bryfed oedd mor ofalus o
honynt. Aethom drwy’r porth dan wasgu’n trwyne, a bu mwg myglys
fy nghyfell o fendith fawr i ni. Cynygies brynu pibell arall iddo, fel y
galle ddefnyddio’r ddwy’r un pryd; ond gohirio’r peth a wnaeth y tro
hwnw.
Wedi myn’d drwy’r porth, yr o’em y’nhiriogeth y Coptied; a bum
yn hir dan yr argraff nad oedd neb yn byw yno. Tai uchel, heb
ffenestri iddynt amgen na thylle bychen ’sgwâr hwnt ac yma, nes
gwneud ini dybied taw cu cefne oedd ar y ’stryd hono, a taw ’stryd
arall oedd yn cael y fraint o wel’d eu gwynebe. Yr oedd golwg
felancoledd arswyddus ar bob peth, ac nid oedd sŵn dieithr ein
hesgidie ar y palmant cerig yn ychwanegu dim at sirioldeb y
gymdogeth. Bob yn dipyn daethom i olwg yr hen eglwys; ac o
gwmpas i hon yn unig yr oedd pob gronyn o fywyd oedd yn y lle
wedi ymgasglu. Yr oedd yma ’beitu haner dwsin o ferched, a
chynifer a hyny o gŵn, crwt neu ddau, a nifer a’mhenodol o
fegeried. Y peth cynta’ wnaethant oll, oddigerth y cŵn, wedi iddynt
ein gwel’d, oedd dangos llun y Groes ar eu garddyrne, i’n hadgofio
o’r berthynas, ac i’n rhybuddio y disgwylient i ni eu cofio’n sylweddol
cy’ myn’d odd’no. Iddynt hwy, nid oes ond Crist’nogion a
Mahometanied yn y byd; gwyddent taw nid dilynwyr y gau broffwyd
o’em, rhaid felly ein bod yn ddysgyblion y proffwyd o Nazareth fel
hwythe.
Os oedd y tai’n uchel, yr oedd yr eglwys yn ddigon isel. Yr oedd
yn rhaid disgyn i fyn’d at ei phorth allanol; ac yn y fan hono daeth
tamed o ddynolieth i’n cyfarfod, a thamed o Saesneg ar ei dafod.
Prin y gallem ei wel’d gan fychaned oedd, a th’wlled y lle. Dan ei
arweiniad aethom i fewn. Cydiodd mewn darn o lafrwyn, tebyg i
ganwyll frwyn y dyddie gynt; goleuodd hi mewn canwyll oedd yn
ole’n barod, ac archodd ni i’w ddilyn. Nid oedd fawr o wahanieth
rhwng ei “seis” ef a “seis” y llafrwyn. Huws bïa’r sylw yna. Cawsom
ein hunen mewn ystafell tebyg i gapel—a digon anhebyg hefyd—yn
llawn cornele, heb fainc i eistedd arni, a’r t’w’llwch yn herio’r dwsin
canwylle oedd yno’n esgus goleuo, i feiddio cyffwrdd âg e’. Yr oedd
yno banele cywren tu hwnt, a cherflunie arnynt yn gosod allan ryw
drafodeth Feibledd. Ceisie’r crwt dd’we’yd wrthym mewn Saesneg
tebyg i Saesneg gwaelod Sir Benfro, beth oedd y llunie; ond trwy fod
Huws o Sir Gynarfon, a mine o Feirion, nid o’em fawr callach o’i
ddehongliad. Tremies drwy’r t’w’llwch, a gweles fath o gangell a desc
o’r naill ochr; tybies taw rhan yr offeiriad oedd yn y fan hono, ac ni
chenfigenwn wrtho.
Yr o’wn wedi meddwl yn sicr nad oedd modd myn’d yn îs, ond
wele’r gŵr bach yn disgyn drachefn dros risie cerig, gryn ddwsin o
honynt, a nine wrth ei sodle, nes y cawsom ein hunen mewn ystafell
eang arall, a thyrfa o bileri trwchus yn dal ei nenfwd i fyny. Nid oedd
yma na phanele, na changell, na dim o’r cyfryw; ond yr oedd yma
gelloedd bychen agored yn erbyn y murie. Safasom yn ymyl un o
honynt, a thybies fod gŵr y ganwyll frwyn yn d’we’yd rhywbeth gyda
mwy o bwysles nag arfer.
“Be’ mae o’n ddeud, Huws?” meddwn.
“O, deud mae o mai dyma’r lle y bu’r Mab Bychan yn ymguddio,
gyda’i dad a’i fam, tra bu’n aros yn yr Aifft.”
Mi apelies at yr arweinydd, rhag ofn fod Huws rhwng difri’ a
chware’, fel y bydde weithie; a gwnes i hwnw fyn’d dros y ’stori
wed’yn yn arafach. Ce’s fod fy ffrind yn d’we’yd y gwir, p’run bynag a
oedd y crwt yn d’we’yd y gwir neu beidio. Nid es i holi, na manylu,
na chysoni, na dim: yr o’wn yn y teimlad i dderbyn y ’stori fel
gwirionedd. Yr oedd Matthew wedi d’we’yd am fföedigeth y Mab
Bychan a’i rïeni i’r Aifft, ac yr oedd yr hen eglwys yn ymddangos o
leia’n ddwy fil o flynydde mewn oedran: pa’m lai na all’se pethe fel
hyn fod? Yr o’wn wedi myn’d i ganol yr amgylchiade fel yma dros fy
mhen, a bu raid i Huws ddihuno tipyn arno’i hun cyn iddo lwyddo i’m
dihuno i. Pe cawswn lonydd, yno y b’aswn; yr oedd y ’stori wedi fy
swyno gyment. Nid wyf yn siwr nad wy’n ei chredu byth.
Ar ol d’od i fyny drachefn o fysg y tanddaearolion bethe, yr oedd
y lle’n llawn o ferched yn dangos eu garddyrne a’u dwylo. Yn yr
Eglwys Fahometanedd y dydd o’r blaen, ’doedd dim ond dynion i’w
gwel’d; yn yr Eglwys Goptedd heddyw, ’does dim ond merched a
phlant i’w gwel’d. Nid yw rhein yn gwisgo gorchudd dros dri
chwarter eu gwynebe fel merched Mahomet, ac y maent o bryd a
gwedd dymunol iawn. Haere Huws taw hwy oedd y merched tlysa’n
y byd. Yr o’wn yn synu at egni’r llanc, oblegid ’doedd yno neb yn
haeru i’r gwrthwyneb. Ond mae’n amheus genyf a fydde rhywun y’
Mangor yn blasu’r athrawieth yna. Yr oedd y mynediad i mewn yn
rhad, ond yr oedd y mynediad allan trwy dalu. Nis gall’swn lai na
theimlo echryd yn gwisgo drosof wrth edrych ar y tai drachefn. Yr
o’ent mor debyg i hen gewri wedi tynu eu llyged allan. Yr oedd y
ddau Lazarus yn ymyl y porth o hyd, a’r pryfed heb fyn’d a nhw.
Dilynwyd ni gan y cŵn a’r begeried erill hyd at y porth allanol, a da
oedd genym gael gwared o’r gelach ddig’wilydd.
Dro arall, aeth Jones â mi i ben fy helynt i rywle,—rhywle nad
oes genyf fawr o gyfri’ i’w roi am dano. Yr wyf yn cofio ini gymeryd
trên, ond nid yn yr orsaf y de’s iddi o Alecsandria. Aeth y trên â ni
drwy amryw orsafe, a heibio golygfeydd oedd a mwy o’r Dwyren yn
perthyn iddynt na dim a weles. Wedi teithio ’beitu pymtheg milldir
wrth fesur ffansi, disgynasom, a cherddasom eilwaith ’beitu milldir ar
hyd ffordd oedd a’i magwyrydd yn goed blode a ffrwythe, a’i hawyr
yn bersawr hyfryd. Nid oedd ond ychydig dai’n y golwg, ac yr oedd y
wlad yn fflat fel eich llaw.
“Wel, Jones,” meddwn, “gyda phob dyledus barch i’ch pwyll a’ch
amynedd, yr wyf o’r farn ei bod yn llawn bryd i chwi ddatguddio
cyfrinach y lle hwn i mi.”
“O’r gore’,” ebe Jones; ac heb ragor o ymdroi, d’wedodd wrthyf
enw’r lle ar hyn o bryd. Pe cynygiech ganpunt imi am gofio hwnw,
byddech yn eitha’ dïogel; ond pan y chwanegodd taw’r hen
Heliopolis ydoedd, a dinas On cyn hyny, teimlwn fel pe bawn ar
wastad Tywi’n union. Meddienes y lle ar unweth. A dyma lle cafodd
Joseph ei wraig! Lle’r oedd tŷ Potiphera’, ei dady’nghyfreth, ’sgwn i?
A fu Asnath yn cerdded y ffordd hon pan yn ferch ifanc, tybed?
Dyma ddarn hirfen, uchel, yn codi o ’mlaen yn syth a sydyn, tebyg i
nodwydd Cleopatra, yn llawn saetheirie, heb le i chwi roi eich ewin
rhyngddynt.
“Dyma’r unig weddillyn sy’n aros o’r hen amser y ffordd yma,”
ebe’m cyfell. “Tyhir ei fod yn dair mil o flynydde mewn oedran.”
“Os felly,” meddwn, wrthyf fy hun yn fwy nag wrth Jones, “bu
Moses, a Joseph, ac Abr’am yn syllu ar hwn!”
Troisom yn ol i gyfeiriad arall, ac wedi myn’d i mewn i lecyn
cysgodol o’r neilldu, cyfeiriwyd fy sylw at hen bren oedd yn
ymddangos yn rhy grin i sefyll ar ei draed. Yr oedd yn ganghenog a
llydanfrig, a dyge olion toriade â chyllill drosto ’mhob man, hyd y’nod
i’w gangen ucha’. Barnwn fod pob llythyren y’mhob gwyddor ar ei
foncyff, ac yn fuan chwaneges ine f’eiddo at y llïaws.
“Be ’di hwn, Jones?” meddwn.
“Hen bren y d’wed traddodiad am dano ddarfod i’r Mab Bychan
a’i rïeni lechu dan ei gysgod ar eu ffordd i’r Aifft,” ebe Jones, sobred
a mwnc.
Yn rhyfedd iawn, meddianwyd fi’n union gan deimlade tebyg i’r
rhai a ddaethant drosof yn yr hen eglwys ddiwrnod neu ddau cyn
hyny. Y Mab Bychan eto? A fu ynte’r ffordd hon? Ar ol teithio mor
bell, ai tybed iddo grïo gan flinder dan y goeden, fel rhyw blentyn
arall? Pa gân a gane Mair wrth geisio’i lonyddu dan y sêr? A pha sawl
angel oedd y’mhob seren yn edrych arno?
Pan dd’es ataf fy hun o’r tir pell hwn, dyna lle’r oedd Jones ar
ben y pren yn pocedu’r brige. Es ine’n hy’ ar y rhisgl wed’yn. Mae’r
brige a’r rhisgl y’Nhreorci bellach er’s dros dair blynedd.
 PENOD XXII.
*
AR FIN YR ANIALWCH.

’R rhan fwya’ o bobl y Gorllewin, mae’r Aifft yn gyfystyr â dau

beth, a deubeth yn unig—y Nile a’r Pyramidie. Ac nid y’nt y’mhell
o’u lle. Yr wyf wedi cysegru penod i’r blaena’; beth pe bawn yn
cyflwyno darn o hon i’r ola’?
Ni fydde’r hanes y peth y dyle fod heb ynddo gyfeiriad at y
Pyramidie. Pwy sy’ heb glywed sôn am danynt? Pwy sy’ heb wel’d eu
llunie? A phwy sy’ heb dybied ei fod yn gwybod y cwbl yn eu cylch?
Ond dyna sy’n òd——y blynydde diwedda’ mae henafiaethwyr wedi
d’od o hyd i ben llinyn eu hanes. Os oes rhywun yn gwybod mwy am
danynt na neb arall sy’n fyw, dyn o’r enw Petrie yw hwnw. Efe
gafodd afel ar y fynedfa i’r ’stafelloedd sy’n y Pyramid mwya’, ac efe
sy’ wedi bod yn darllen ei eis a’i ddeint er mwyn d’od o hyd i’w
oedran. Ac eto dywed Petrie nad yw efe wedi meistroli hyd y’nod y
wyddor o honynt! Maent wedi herio gwybodeth a dychymyg dyn am
filoedd o flynydde, a synwn i ddim na pharant i’w herio am filoedd o
flynydde i dd’od.
Ond mi adwaenwn ambell un ddigwyddodd dreulio dam diwrnod
yn eu golwg, ac a ddaeth adre’ i Gymru a’r Pyramidie ar ei fenydd!
’Doedd dim na wydde am danynt. Hwyrach y syne llawer cynulleidfa
pe gwydde leied ŵyr y darlithydd trwy sylwadeth bersonol am y
pethe y sieryd mor wych a thafod-lithrig am danynt. Nid yw y sylw
yna’n ysgubol, ond y mae’n cynwys nifer fwy nag a feddyliech. Mi
glywes ragor na siwrne gan ffrindie yn Cairo, taw yn y tŷ lle’r arosent
y treulie dau ŵr enwog allaswn enwi, eu hamser c’yd ag y buont yn
y ddinas. Nid oedd y ddau yno’r un pryd; ond yr oedd mor anodd
codi’r ddau allan o’r tŷ ag oedd i godi’r tŷ dros eu pene. Hwyrach yn
fwy anodd. A thaere’r ffrindie dd’wedent y gyfrinach wrthyf, taw ofn
oedd yn eu caethiwo felly! Pan yn gwrando arnynt ar lwyfan y
ddarlith, hawdd fydde madde i chwi am dybied taw hwy
ddarganfyddodd y wlad! Tir cynil yw hwn i gerdded drosto, a rhag
ofn ffrwydriade, gwell i mi ymgilio.
Cystal i chwi dd’we’yd eich bod wedi bod yn Llunden heb wel’d
St. Paul’s, neu yn Llanberis heb wel’d y Wyddfa, a d’we’yd eich bod
wedi bod yn yr Aifft heb wel’d y Pyramidie. Felly, mi benderfynes y
b’aswn yn treulio peth amser ar fin yr anialwch, lle maent yn sefyll,
a’r Sphinx yn warcheidwad drostynt.
Pwy ddaw hefo mi? Nid am nad all’swn fyn’d fy hun, tae fater am
hyny; ond cwmni gwael i ddyn mewn lle dieithr yw ei gysgod. Peth
arall, nid o’wn am osod fy hun at drugarredd yr Arabied lladronllyd a
heidient y lle yn enw arweinwyr, rhag ofn yr ystripid fi o gyment ag a
feddwn, y dygid fi i’r anialwch ar gefn dromedari, ac y gwerthid fi’n
gaethwas yn un o farchnadoedd y Sahara! Bum yn darllen llyfre
Mayne Reid ’stalwm, pan oedd corff a meddwl dipyn yn a’mrwd; ac
un o’r pethe rhyfedda’ i mi oedd, fod y darlleniade hyny y’mynu d’od
i’r wyneb ar ol dros ddeng mlynedd ar hugen o fedd.
Bid fyno, heb ragor o ymdroi, gwnaeth Jones ei feddwl i fyny i
dd’od gyda mi; ac ar ol derbyn caniatad ei feistr, ni chym’rodd hyny
ragor o amser nag a f’asech yn gym’ryd i rifo bysedd eich dwylo.
’Doedd dim posib’ gwneud heb Ali chwaith. Yr oedd yn rhaid ini
wrtho’n bena’ fel amddiffyniad rhag beiddgarwch poenus y
brodorion: ac er fod Jones yn gwybod mwy o Arabeg na mi, nid
oedd yn gwybod cyment ag Ali. O ganlyniad, yr oedd yn rhaid ini
wrtho fel dehonglydd hefyd.
 DARN O’R BAZAAR.

Mae’r cerbyde trydanol y’myn’d a chwi bron at draed y Pyramidie.

Onid oes yma gymysgfa ryfedd? Bron nad aech ar eich llw fod y
cymysg-bla gynt heb fyn’d o’r wlad byth! Taith ardderchog y w hon!
Allan o’r dre’, drwy’r maesdrefi cywreinia’, lle mae mẁd-gaban y
llafurwr a phalasdy’r pendefig yn edrych i wynebe’u gilydd—i ganol y
wlad, lle mae gwastadedde llwydwyn a gerddi sychedig yn disgwyl
am gynhyrfiad y dw’r. Rhed y cerbyde bob cam fin-fin â’r brif-ffordd,
ac yma drachefn y cewch y golygfeydd dieithraf. Sgoroedd o
gamelod yn dilyn eu gilydd yn un llinyn—rhai yn llwythog o feichie,
ac erill heb ond y gyrwr yn eistedd ar yr hwmp. Crëadur cyfrwys yw’r
camel. Os gosodir swm mawr o gelfi ar ei gefn, ai tybied yr ydych y
caria efe fôd dynol gyda hyny? Na thwyller chwi. Mae camelod at
gario celfi i’w cael, a chamelod at gario dynion; ond arall yw
gogoniant y naill, ac arall yw gogoniant y llall. Mae camel y celfi yn
gwybod ei fusnes i drwch y blewyn; ac os meiddia’r gyrwr ymguddio
y’mysg y dodrefn fry, buan y ca ei hun y’nghanol y llwch obry. Mi
weles olygfa felly wrth basio’r bore’ hwnw. Tybies i fod y dyn wedi ei
anafu’n dost, os nad wedi ei ladd; ond ce’s brawf i’r gwrthwyneb heb
aros yn hir. Rhwng ei flagardieth ef a difyrwch trystiog y finte, ’roedd
yno Eisteddfod!
Y’nes y’mlaen, mi glywes ddyn a dynes yn ffraeo mewn gardd, ac
yr oedd y ddau’n bur gyfartal yn y gystadleueth. Ni ddeallwn eu
geirie, ond deallwn eu symudiade, y rhai o’ent debyg i symudiade
pobl y ffordd hon pan wedi ymgolli’n eu pwnc. Cymere fy nghyd-
deithwyr ddyddordeb mawr yn yr helynt, a chalonogent y ddynes â
bloeddiade a churo dwylo. Ai tybed i ffrae gynta’r byd gymeryd lle
mewn gardd? Ai rhwng dyn a dynes y hu hono? Os gwn i a fynodd
Adda ac Efa hi allan ar ol gadel Eden? P’run o’r ddau ga’dd y gair ola’
tybed? Mi wn i ’sgrechfeydd y ddynes hon ein dilyn am bellder wedi
iddi hi a’i Hadda fyn’d o’r golwg. Onid oes rhyw feddylie diddeddf yn
tramwy drwy’r galon weithie?
Yr o’em y’nghysgod y Pyramidie o hyd. Tyfent arnom fel y nesem
atynt, ac ymddangosent i mi fel pe blotient y ffurfafen i’r cyfeiriad
hwnw allan o’r golwg. Ar ol cydredeg am yn agos filldir â’r darn
prydfertha o’r ffordd, a choed talion y palmwydd yn tyfu bob ochr
iddi o fewn pellder mesuredig i’w gilydd, cyraeddasom yr orsaf. Yr
oedd y gwres yn fawr, ond nid yn llethol. Rhuthrwyd i gael tamed o
fwyd cyn troedio’r tywod, ond yr oedd yno erill can newynog a nine.
Ni weles gynifer o glêr yr un pryd erioed yn fy mywyd. A’r fath glêr!
Prin y gwelech y plât, heb sôn am y bwyd arno. Dilynent y tamed i’r
gene, ac yr oedd ambell un yno o’i flaen. Nid wyf am wadu na lynces
o honynt y pymtheng munud hwnw ddigon i ffurfio gwladfa gysurus.
Yr oedd eu sŵn yn boddi’r siarad, a phrysurasom ymaith ar ol talu
am y clêr.
Yr o’em yn y tywod er’s meityn; ac yr oedd mor sych, a meddal,
a thrwchus, nes gwneud cerdded drosto’n gryn dasg. O’r diwedd,
dyma ni yn sefyll o flaen y mwya’ o’r Pyramidie—Cheops wrth ei
enw. Paham y gelwir ef felly, nis gwn, os nad dyna enw’r dyn a’i
cododd. Mae ’beitu haner dwsin o honynt yn sefyll heb fod y’mhell
oddiwrth eu gilydd. Gorchuddiant arwynebedd mawr o dir
cydrhyngddynt; ac o’r gwaelod i fyny meinhânt yn raddol, nes fod y
pwynt ucha’n ymddangos fel llygad aderyn. Gwneir hwy i fyny o
gerig hirion a phreiffion, wedi eu trefnu’n risie, y rhai oedd yn gofyn
tipyn o hŷd mewn coes i’w cwmpasu. Yr oedd ochre’r hen ffrind
Cheops yn frith o deithwyr ar eu ffordd i fyny ac ar eu ffordd i lawr,
ac Arabied cyflogedig yn eu helpu. Efe oedd yr unig un a ddringid i’w
ben hyd y diwrnod yr o’wn i yno. Bid siwr, yr oedd Jones wedi bod
yma droion, ac edryche o’i gwmpas yn ddifater tra’r o’wn i’n agor fy
safn o flaen Cheops. Ond yn sydyn, cyfeiriodd fy sylw at un o’r lleill,
a gwelwn ddynion ar ben hwnw. Ac erbyn holi, hwy oedd y cynta i’w
goncro, o fewn terfyne gwybodeth pawb oedd yn bresenol. Nid
diffyg cymhelliad barodd i mi aros i lawr, ond bwrw’r draul a wnes, a
oedd genyf ddigon o nerth i’w hebgor i ymgymeryd â’r anturieth. Mi
ddes i’r casgliad yn fuan nad oedd, ac ni allodd holl ddonie plant
Ismael fy symud.
Heb fod y’mhell o’r gym’dogeth, yr oedd gweddillion teml wedi
cael ei dwyn i’r golwg. Es i lawr, a bum yn crwydro am amser drwy’r
ystafelloedd a ddygent olion dyddie’r Pharöed—heibio’r colofne
trwchus a’r meini mawrion, gan ryfeddu’r nerth a’r medr oedd wedi
bod wrth y gwaifch. Argyhoeddid chwi bob cam a ro’ech fod a fyne
caethion rywbryd â’r lle. Yr oedd y slabie anferth yn ffitio i’w gilydd
fel morteisie, ac yr oedd un o honynt fel talcen tỳ cymedrol. Pe
d’wedse rhywun wrthyf gydag awdurdod taw gwaith yr Hebrëwyr
oedd y cwbl, ni f’aswn yn synu dim.
 Pwy na chlywodd sôn am y Sphinx? Pen, gwyneb, ac ysgwydde
dyn wedi eu tori allan o’r graig, a marcie tywydd canrifoedd arnynt.
D’wedir ei fod yn hynach na’r Pyramid hyna’. Pwy sy’n gwybod?
Wyneba i’r anialwch, a gwylia byrth toriad gwawr. Mae’n ara’ falurio
drwy’r oese, ond erys digon o hono ar ol i oroesi oese lawer eto. Mor
ddystaw y mae! ac mor oer a stoicedd! Nid yw pelydre haul y
cyhydedd, na gerwin gorwyntoedd yr anialwch wedi gwneud iddo
syflyd ei emrynt gyment ag unweth drwy’r hirfeth genedlaethe, ond
pery i ddisgwyl, disgwyl mor ddyfal heddyw ag erioed. Am ba beth,
’sgwn i? Mae hen draddodiad am y Sphinx ei fod yn gofyn cwestiwn i
bawb ele heibio, ac yn lladd pawb a fethent ei ateb. Ond i ryw ddyn
dd’od heibio ar ei dro, a’i ateb ar ei gyfer; ac i’r Sphinx dori ei galon
mewn canlyniad, a throi’n gareg yn y fan. Y cwestiwn oedd hwn:
Beth oedd y crëadur a gerdde yn y bore’ ar bedwar, yn y prydnawn
ar ddau, ac yn yr hwyr ar dri? Ai atebiad oedd Dyn—ei fod pan yn
blentyn y’more’i oes yn ymgripian ar ei draed a’i ddwylo, pan yn
ddyn y’nawnddydd bywyd yn cerdded yn unionsyth ar ei ddeudroed,
a phan yn henafgwr y’mỳnu ei ffon i’w helpu. Ond ’rwy’n meddwl
taw am Sphinx arall tua gwlad Groeg y d’wedir y ’stori yna, er fod
hwn yn edrych yn ddigon creulon i ddilyn hobi o’r fath.
Fe ga’dd y Sphinx fwy o effeth arnaf na’r Pyramidie, ac nid heb
iase’n ymsaethu drosof yr edrychwn arno dros f’ysgwydd wrth
ffarwelio â’r lle. Dyma lle mae anialwch tywodlyd y Swdan yn dechre’
o du’r gogledd, ac nid oedd genyf nemor ffansi i’r morgrug duon a’r
ysgorpione a redent drosto.
 PENOD XXIII.
*
YCHYDIG O FRIWFWYD GWEDDILL.

HWI gofiwch imi sôn am yr Amgueddfa yn Alecsandria, lle y

cedwid y cyrff a gladdesid yn y Bedde Tanddaearol. Yr wyf
y’meddwl imi siarad am dani dipyn yn ddirmygus—mai prin oedd ei
hatdyniade—taw hyfdra’i swyddogion duon oedd ei nodwedd
amlyca’—ac nad oedd yn werth ei chymharu â’i chwaer yn Cairo. Nid
wyf am dynu’n ol ddim a dd’wedes. Mae’r un sy’ genym
y’Nghaerdydd yn ei churo i ffitie. Ond am un Cairo, mae’n sicr nad
oes ei rhagorach yn yr holl fyd. Mae ei safle ddaearyddol rhwng y
ddinas a’r Pyramidie, mewn pentre’ o’r enw Ghizeh.
Es yno un diwrnod gyda Huws, ac nid wyf yn meddwl imi flino
nemor mwy erioed ag a wnes y diwrnod hwnw. Cyn diwedd y dydd,
mi allwn feddwl fod fy nhraed yn llwythog o falaethe, a gwynegon, a
chyrn, gan drymed a phoenused o’ent—fy nghefn fel pe b’ai rhywun
wedi rhoi cwlwm ar linyn fy spein—a’m pen yr un fath yn union a
phe b’ai’n efel go’ mewn pwll glo, a chanoedd o forthwylion mewn
llawn waith ar ganoedd o eingione. Pan gofiaf am hyny heddyw, mae
fy nychymyg yn bywiogi’n y fan, a bron nad af ar fy llw fod pine
bach yn chware’ drwy ’nghorff i gyd o’r coryn i’r gwadn. Yr oedd fy
ffrind wedi bod yno fagad o weithie o’r blaen, a bydde fynyched ma’s
a mewn—fynychach yn wir, oblegid gwaherddid ysmygu oddifewn.
Mi dybiwn i y bydde caniatau hyny’n welliant mawr. Ga’nad pa mor
wrthwynebus i rai pobl yw sawyr y ddeilen ysmygir, mae’n rhaid fod
cywreiniad eu ffroene yn òd o eithriadol i beri iddynt ddewis sawyr y
lle o’i flaen. Yr oedd hwnw’n drwm anarferol mewn ambell i ’stafell.
Yr oedd drymed nes y byddwn dan yr angenrheidrwydd weithie o
redeg at y drws i gael newid awyr; a’r prydie hyny, gwelwn Huws ar
ei hyd ar un o’r sedde’r tu allan, y’mygu fel Swltan. Parod o’wn i
eiddigeddu wrtho; ond gan mai “unweth am byth” oedd f’ymweliad i
â’r wlad, yr o’wn yn benderfynol o’i “gwneud” mor llwyr ag y base
f’amser a f’amgylchiade’n caniatau. Ac yn ol yr awn bob tro.
Saif yr adeilad ar arwynebedd anferth o dir, ac y mae’r
ystafelloedd sydd ynddo’n ddirifedi ’mron. Cerdda Arabied talion i
fyny ac i lawr y gwahanol adrane gyda mursendod chwerthinus;
mae’n amlwg eu bod yn mawrhau eu swydd y tu hwnt i bobpeth.
Croesant eich llwybr i bob cyfeiriad; deuant arnoch gyda sydynrwydd
poenus allan o dylle a chornele anhysbys i chwi; a phan y byddwch
wedi ymgolli uwchhen gweddillion rhydlyd rhyw hen Pharo’ neu
gilydd, ond odid na fydd dau neu dri o’r swyddwyr duon hyn wrth
eich penelin, yn barod i chwi pytae’n eich bwriad i fyn’d a Pharo’ i
ffwrdd. Mae diwrnod yn rhy fyr i fyn’d drwy’r lle “ar ’sgawt;” mae
wythnos yn rhy fyr i fyn’d drwyddo’n feddylgar. Ceir yma sgoroedd o
mummies perffeth, wedi eu casglu o bob cwr o’r Aifft. Mae Rameses
yr ail a’r trydydd—Pharoed amser Joseph a Moses—yma’n eu
corffoleth, mor debyg a dim i’r darlunie gewch o honynt. Pobl a phen
heb galon iddynt, deall heb deimlad, gwareiddiad heb foesoldeb. Nis
gallaf byth edrych ar Aifftwr o’r cynoesoedd, ar bapyr nac mewn
amdo, heb deimlo iâs yn cymeryd meddiant o f’asgwrn cefn.
Ymddengys i mi bob amser yn deip o greulondeb mewn gwaed oer,
ac y mae’r llygad llonydd yn eich dilyn i bob man nes eich gwneud
yn gaethwas i ofn nas medrwch rhoi cyfri’ am dano. Mae yma hen
gôfadeilie o dywysogion fuont unweth mewn bri—rhai’n weddol o
gyfen, erill heb eu trwyne, a nifer dda heb eu pene. Hen golofne
sydd mor llawn o saetheirie fel taw prin y gwelwch ddim arall. Hen
ddarne aur o wahanol gyfnode, a hen ddarne arian o wahanol rane
o’r wlad. Breichlede, cadwyne, clustdlyse, a darne o waith ede a
nodwydd, y rhai oedd wedi bod mewn cistfeini am filoedd o
flynydde. Hen femrwne a’u hinc mor glir a’r diwrnod y cawsant eu
hysgrifenu; a dillad oddiar gyrff wedi eu perarogli, heb fod fymryn
gwaeth i’r golwg. ’Roedd yma lon’d byd o ryfeddode y’mhob ystafell.
Ond O, mor iach oedd d’od allan i’r awyr agored, i ymloewi’n yr haul,
ac i yfed awelon adfywiol y gerddi!
 Wn i yn y byd os ydych yn cofio imi dd’we’yd i Jones a mine fyn’d
gyda’r trên i Heliopolis ar brydnawn, lle gwelsom y nodwydd a’r
pren. Mi dd’wedes lawer o bethe am y lle hwnw, ond ’rwy’n meddwl
imi ollwng dros gof i dd’we’yd taw ’run yw’r wlad hono a Gosen gynt.
O leia’, dyna’r dybieth; ac y mae cryfach sail iddi nag aml i dybieth
debycach i’r gwirionedd. Hwyrach y bydd gwybod cyment a hyna yn
’chwanegu at ddyddordeb yr hanes i rywrai; oblegid mae amryw o
bryd i’w gilydd wedi bod yn fy holi i am wlad Gosen, fel pe baent ar
fedr ymfudo iddi. Ga’nad beth am hyny, nid dyna wy’n hala ato wrth
ymdroi fel yma—ond hyn. Wedi ini gymeryd ein lle yn y cerbyd, a
phan oedd y peiriant yn rhoi’r arwydd cychwynol, dyma’r drws yn
cael ei agor eilweth, a phererin arall yn cael ei wthio i fewn gan
ddwylo duon a lleferydd duach dau neu dri o weision yr orsaf, nes ei
fod ar ei ben yn erbyn y drws cyferbyniol. A phe digwyddase hwnw
fod yn rhydd o’i glicied—fel y gweles hi lawer gwaith—’does dim
dwyweth nad allan y b’ase’r truan yr ochr arall. Ond wedi i’r trên
gychwyn, ac iddo ynte gael amser i hel ei hun at ei gilydd, a gosod
ei hun ar y sêt yn daclus, cawsom nine amser a chyfleusdra i
gymeryd ’stoc o hono. Dyn canol oed oedd, mi dybiwn, a golwg wyllt
arno—yn wir, ei lyged a hawlie’ch sylw gynta’, yr o’ent ddysgleiried
ac aflonydded. Yr oedd twrban gwyn ar ei goryn, ac esgidie melyn
am ei draed; dillad gwael am dano, a’r rhai hyny’n cael eu gwneud i
fyny o hen lodre canfas wnaed gan ryw deiliwr dorodd ar ei
brentisieth cyn dysgu ei grefft, a hen gôt oedd yn profi ffydd Jones a
mine i gredu taw côt ydoedd. Ond prin oedd y pilin oedd am dano, a
phrinach oedd yr ymborth oedd ynddo. O, yr oedd yn deneu! Siarade
âg e’i hun am beth amser—am ei fod yn credu na all’se siarad â neb
oedd gallach, meddwn i; am ei fod heb orphen setlo cyflwr y
bechgyn a’i gwthiasant i’r cerbyd mor ddiseremoni, medde Jones.
Bid fyno, bu’n ddall a byddar i ni am ysped, ac yr oedd sylwade fy
ffrind ar ei bersonolieth yn ddoniol. Ond wedi ini basio’r ail orsaf,
dyma’r hen frawd at Jones—yr hwn oedd yn eistedd ar yr un fainc ag
ef—ac yn clebran wrtho ei ore’ â’i dafod ac â’i ddwylo, gan bwyntio
ataf fi.
“Be’ mae’r hen gna’n ’i ddeud, Jones?” meddwn.
 “Mor bell ag yr w i’n gallu ddeall o,” ebe ynte, “a ’dydi o ddim yn
waith hawdd, mae o am gael gwybod os ydach chi’n ddyn sanctedd.”
“Yn ddyn sanctedd! Be’ gebyst mae o’n feddwl? A phwy hawl
sydd ganddo i ame’n sancteiddrwydd i mwy na’ch sancteiddrwydd
ch’i? ’Rwy’n siwr nad w i ddim yn edrych yn fwy digymeriad na
chithe, Jones.”
“Peidiwch gwylltio,” ebe fe; “nid y’ch caritor ch’i, ond y’ch swydd
ch’i, mae o’n feddwl.”
“O! Ond pa’m mae o wedi fficsio arna’ i, mi leiciwn wybod?” A
tbybiwn fy mod wedi pinio Jones yn erbyn y wal â’r cwestiwn yna.
“Oblegid eich colar!”
Aethum yn fud, ac nid agores fy ngene. Fy ngholar! Hawyr, pa
ddrwg a wnaeth fy ngholar! Un gron oedd, o rywogeth yr Eglwys
Sefydledig o goleri, ac nid oedd digon o honi’n y golwg i dynu sylw
neb. Heblaw fy mod yn siwr ei bod yn ddyledus i’r twba golchi er’s
dyddie. Gwelwn y dyn yn edrych arnaf a math o “barchedig ofn” yn
ei ymddangosiad, a chyn imi gael amser i estyn allan fy llaw, yr oedd
ar ei linie o ’mlaen, ac yn parablu fel dyn yn d’we’yd ei bader. Mi
godes ar fy nhraed yn union, ac mi ddangoses y sêt iddo; cododd
ynte, ac eisteddodd i lawr. Yna mi drois at Jones:
“Rho’wch dipyn o ole’ ar y mater,” meddwn, gan geisio bod yn
bigog.
“Mae o’n deud ’i fod o’n Gristion,” ebe fe, “yn Goptiad, wyddoch,
a mae o’n meddwl wrth shâp y’ch colar y’ch bod chithe’n Gristion.
Mae o wedi bod yn deud wmbredd o bethe wrtho i am danochi, yn ol
dull y Dwyreinwyr yma—megis y’ch bod chi’n ddyn glân, ac yn ddyn
duwiol, a’i fod o’n y’ch caru ch’i, ac na fydde dim yn well geno fo na
bod yn was i ch’i byth. Dyna oedd o’n dreio ddeud wrthochi pan ar ’i
linie, ond fod ’i deimlade wedi myn’d yn drech nag e’.”
Mae clywed dyn arall yn eich galw’n ddyn glân, a chwithe heb
gael datguddiad cyffelyb er yn blentyn—ac yn ddyn duwiol, a
chwithe’n gwybod y bydde’n chwith gan neb sy’n eich ’nabod i
gyfadde hyny, yn eich toddi’n union; a mi edryches ar y crëadur craff
dipyn yn fwy serchus. Darllenodd fy llygad ar unweth, a gwnaeth
osgo i fwrw ei hun i lawr wed’yn. Ond mi weles ei bod yn bryd i
ddwyn y benod i derfyniad.
“Os taw Coptiad yw,” meddwn wrth Jones, “ceisiwch ganddo
ddangos llun y groes ar ei arddwrn.”
“Wel, ïe’n tê,” ebe fy nghydymeth, gan daro’i goes â’i law; “sut na
b’aswn i wedi cofio hyny?”
Trodd ato; ond mor fuan ag y gofynodd y cwestiwn iddo, gwelwn
wyneb y dyn y’newid, ei lygad yn tanio, a’r olwg fwya’ cythreulig
y’myn’d arno. Hisianodd ychydig eirie rhwng ei ddanedd, a
symudodd i gongl bella’r cerbyd, fel dyn wedi cael ei dd’rysu’n ei
amcanion.
“Hwyrach y bydde’n well ini newid ein cerbyd yn yr orsaf nesa,”
ebe Jones.
“Pa’m? Be’ sy’n bod?” gofynwn.
“Mae ei gariad wedi troi’n gâs,” ebe ynte. “Hen gna’ twyllodrus
ydyw, ac nid yw’n fwy o Goptiad na fine. Mae wedi deall rywsut mai
ch’i dd’wedodd am ei arddwrn; a phan geisies i ganddo ei ddangos,
d’wedodd y b’ase’n eich lladd yn y fan pe b’ase’i gyllell ganddo. Wedi
cyfri’ ar ein cydymdeimlad yr oedd, yn ddiame, ac ar ein harian
wed’yn.”
Pan ddaeth y trên i’r orsaf nesa’, ni fu raid i ni symud. Aeth y
twyllwr allan ei hun, ac ni welsom ef mwyach. Ac wedi i’r trên
gychwyn drachefn, chwarddasom mor iach a chalonog nes fod pob
twrban yn y lle yn hongian allan o’r ffenestri.
Mae’n ddrwg gen i dd’we’yd na fum mewn gwasaneth crefyddol
yn Cairo o gwbl, os na chyfrifir imi’n gyfiawnder y bore y bum yn yr
Eglwys Fahometanedd gyda Jones ac Ali. Mae llawer o bethe y’nglŷn
â’r gwasaneth hwnw yn fy ffafr. Ond mi gefes beder odfa yn
Alecsandria. D’wedaf air am danynt cyn dirwyn y benod i fyny.
Mae dwy o eglwysi Protestanedd gan y Saeson yn Alecsandria—
yr Eglwys Sefydledig, a’r Eglwys Albanedd. Ni weles y flaena’, ond
bum yn yr ola’ ddwyweth. Saif ychydig o’r tu allan i’r ’sgwâr y sonies
am dano, ac o fewn haner ergyd careg i’r môr. Gwelir ei binacl o
bellder, a gelwir yr eglwys ar enw Andreas. Mae’n gapel cysurus wedi
myn’d iddo. Llofft heb lawr ydyw. Ceir llawer capel y’Nghymru yn
llawr heb lofft; ond mae hwn yn wahanol. Nis gwn be’ sy’ odditano,
ond gwn fod yn rhaid dringo dros wmbredd o risie ar ffurf corcscriw
cyn y deuir o hyd i’r fan lle mae Andreas yn byw; a phe digwyddech
sibrwd yn Gymraeg ar ganol dringo—“andras o le ydi hwn!”—ni
bydde’n ymddangos gyment allan o le a llawer man allasech enwi.
Eistedda dros bum’ cant, mi allwn dybied, yn y capel; ac yr oedd
cynulleidfa barchus o dros ddeucant ynddo ar fore’ Sul. Yr oedd y
canu’n galonog, a’r defosiwn y’naturiol. Tynwyd fy sylw at ddarn o
frethyn du oedd yn hongian ar draws yr adeilad, ychydig uwchben y
bobl, a dyfalwn beth alle fod. Mi ddealles wed’yn taw ei bwrpas oedd
i greu awel pan fydde’r gwres yn fawr yn yr ha’. Yr oedd ei ysgwyd
yn ol a blaen yn lliniaru rywfaint ar y poethder. Nid wyf yn cofio beth
yw enw’r pregethwr a glywes y bore’ cynta’ bum yno, ond
pregethodd yn rhagorol oddiar Ioan xx. 15. Mwynhês y gwasaneth
yn fawr drwyddo. Un odfa’n unig a gynelir yma ar y Sabbath, ond
ceir odfa arall yn yr hwyr yn y Sefydliad sy’n perthyn i’r morwyr yn
ymyl y porthladd. I derfynu’r dydd yn uniongred, es yno, a daeth y
cadben hefo mi. Yr oedd yma gynulleidfa o haner cant, oll yn forwyr
ond nifer o gynorthwywyr o’r ddinas. Dyn gweddol fyr, tywyll, tene, a
bregethe, a’i dafodieth mor ddwfn a dim a gynrychiolid ar ddydd y
Pentecost. Yr oedd pump o bob chwech o’i eirie’n myn’d i golli
oddiarnaf, ac yr oedd ei fater a’i ymdriniad mor bell oddiwrth ddeall
a chydwybod ei wrandawyr ag yw’r dwyren oddiwrth y gorllewin.
Gofynodd y cadben i mi wrth ddychwelyd i’r llong y noson hono be’
feddyliwn o’r bregeth.
“Cyfleusdra ardderchog wedi ei ollwng i golli,” meddwn; ac â hyn
y cytune ynte. Bum dan weinidogeth y brawd tafodrwm y bore’ Sul
dilynol yn eglwys St. Andreas, a thybiwn ei fod yn ffitio’n well yno
nag y’mysg y morwyr. Yr ail nos Sul cawd pregethwr cwbl wahanol
yn y Sefydliad. Math o ddiwygiwr tanllyd oedd hwn, a siarade wrth ei
gynulleidfa fel pe baem oll yn droseddwyr mewn carchar, ac yn euog
o dori’r gorch’mynion bob un. Yr oedd un pregethwr yn cymeryd yn
ganiataol ein bod oll yn ddysgawdwyr; yr oedd y llall yn cymeryd yn
ganiataol ein bod oll yn lladron a llofruddion. Y canlyniad oedd, fod y
ddwy weinidogeth yn aneffeithiol. Mi fydde ’beitu dwsin o honom yn
aros ar ol i ganu tonau Sanci—dyn o’r enw Gammidge, goruchwyliwr
y Sefydliad, yn arwen, a dyn o’r enw Owen, o Morpeth, yn chware’r
offeryn. Ac yr wyf y’meddwl imi dd’we’yd o’r blaen nad oedd neb yn
canu’n fwy “harti” yn y cyrdde hyn na chadben y llong y des drosodd
ynddi.
Tradwy ar ol y Sabbath ola’ hwn, pan oedd y dyn yn pregethu
oddiar fynydd Ebal, y cododd y llong ei hangor, ac y trodd ei thrwyn i
gyfeiriad y gorllewin.
 PENOD XXIV.
*
YN OL.

ELLACH, “teg edrych tuag adre’.” Wedi gwel’d llawer o bethe

heblaw a ddesgrifir yn y llyfr hwn, a chlywed rhagor nag a
ddesgrifir yma, a theimlo mwy nag a ellir ei ddesgrifio ar ddu a
gwyn, “daeth yr awr i’m ddïanc adre’:” a rhyngoch chwi a mine, ni
ddaeth fymryn yn rhy gynar. Yr oedd yn perthyn i’r fordeth yn ol rai
helyntion oedd yn absenol o’r fordeth allan. Llonydd ac unffurf oedd
hono o’i chymharu â hon. Mi dreiaf sôn am danynt cyn tewi.
Cychwyn i’r nos a wnaethom wrth fyn’d, a chychwyn i’r nos a
wnaethom wrth ddychwelyd. Yr oedd un o’r hen griw wedi cael ei
adel ar ol yn Alecsandria, i fyw neu farw mewn ’sbyty. Efe oedd yr
hwn y tosturiwn wrtho gynt, pan yn troi’r olwyn. Ond caed un arall
yn ei le, fel na fu hyny’n golled i’r llong. Fe ddowd hefyd o hyd i
hogyn un-ar-bymtheg oed ar ol cychwyn, yr hwn oedd wedi
ymguddio mewn rhyw gilfach o’r llestr heb i neb ei wel’d. Stowaways
y gelwir y math yma o deithwyr. Nid ydynt oll o’r un cymeriad; ond
hwyrach fod y nifer luosoca’ o honynt yn cymeryd at y dull yma o
adel eu gwlad oherwydd eu bod wedi gosod eu hunen yn llaw’r
gyfreth drwy ryw amryfusedd neu gilydd. Nid ydynt yn meddwl am y
posiblrwydd iddynt osod eu hunen yn llaw’r gyfreth wrth aros mewn
llong heb ganiatad wedi iddi gychwyn i’w mordeth. Ond dyna fel y
mae. Ceir erill yn anturio hyn oherwyth ffit o anesmwythder, neu
ddïogi, neu awydd i wel’d y byd. A cheir ambell i grwt amddifad yn
eu plith, yn defnyddio’r cyfle hwn i ddianc rhag gormes a
chreulondeb meistr neu berthynas. Ac un felly oedd hwn, os oedd
coel ar ei ’stori. Y maent oll yn cyfri’ ar gael eu darganfod yn fuan,
ac ar natur dda’r cadben. Fe allse hwn ddisgyn i ddwylo gwaeth, a
chymerodd y bos’n ofal o hono.

CHEOPS A’R SPHINX.

Yr oedd y’noson dawel, gynes, a’r gwynt o’r de. Daliodd goleudy
Pharos i d’w’nu arnom wedi ini fyn’d y’mhell i’r môr; ac wedi colli
hwnw, es i fy ngwely. Dranoeth, yr oedd y gwres yn llethol, ac yn
sibrwd ’storm y’nghlustie’r morwyr. Deue’r gwynt poeth dros yr
anialwch; ac er fod mynyddoedd uchel rhwng yr anialwch a’r môr,
carie’r gwynt y tywod yn ei gôl nes fod pob modfedd o’r llong yn
orchuddiedig ganddo. Yr oedd y gronyne mor fân a melfededd nes
galw am y chwyddwydr i’w dadgysylltu. Brodorion o’r Sahara o’ent
bob un, ac yr o’ent wedi teithio dros gan’ milldir dros dir a dw’r cyn
cyredd y llong. Bu adar bach yn ein dilyn y diwrnod cynta’ drwy’r
dydd; nis gwn pa adar y gelwid hwy, ond yr o’ent yn dlysion a dôf
iawn. Aethant i golli’r ail ddiwrnod. Mae’r morwyr yn hoff o
grëduried, gwar a gwyllt, ar y llong; ac os lleddir un o honynt drwy
ddamwen neu fwriad, ceir hwy i ddarogan pob math o flinfyd i’r
llestr. Disgynodd crëadur tebyg i’r locust hefyd o gerbyd y gwynt;
daliwyd ef, a buwyd yn dyfalu tipyn am dano. Mi geisies ei gadw’n
fyw dros y fordeth, ond bu farw’r trydydd dydd. Erbyn hyn, yr o’em
yn rhy bell oddiwrth dir i dderbyn rhagor o hono.
Ce’s brofiad o ’storm ar y môr wrth ddych welyd,—yn wir, mi ge’s
hyny deirgweth. Daeth y gynta’ arnom pan o’em yn tynu at Malta, yn
ymyl y fan lle’r aeth yn llongddrylliad ar Paul; a bum yn ofni siwrne y
b’ase’n myn’d yn llongddrylliad arnom nine hefyd. Yr oedd rhai
pethe’n debyg rhwng ei daith ef a’n taith nine. O Alecsandria y
cychwynodd ef—felly nine. Am y ddau ddiwrnod cynta’, cawsant
hwy’r gwynt o’r de—felly nine. Yna daeth “gwynt gwrthwynebus” a
môr cythryblus i’w llesteirio—felly nine. Ond yn y fan yna, derfydd y
tebygolieth, a dïolch am hyny. Ni chawsom ni’r “Euroclydon” fel hwy;
enw presenol hwnw yw Simoon. Ni chawsom ni ein bwrw ar ynys;
aethom heibio i Melita dranoeth yn ddïogel. Ond fe fu’n gryn helynt
arnom nine.
Golygfa gyffrous yw ’storm ar y môr, i’w gwel’d o’r tir—ond mwy
cyffrous yw bod ynddi. Cynyddodd y “gwynt gwrthwynebus” ar hyd y
dydd, a chwyddodd y môr o dan ei guriade. Penod hir o dreigliade a
thafliade a fu hon. Golche tunelli o ddyfroedd yn ddibaid dros ben
blaen ac ochre’r llong, nes ein gorfodi i gau pob drws a ffenest’ o’r
fath sicra’. Gwelid llestri’r ’stiward yn ymryddhau oddiar eu bache, ac
yn dawnsio’n wyllt o gwmpas y lle, nes creu’r twrw creulona’. Dilyne
gwrthddryche erill eu hesiampl, gan ollwng eu gafel ar y dec.
Erlidient eu gilydd, tarawent yn erbyn eu gilydd, a neidient dros eu
gilydd fel pe baent wedi eu cynysgaeddu’n sydyn â rhyw fath o
ddealltwrieth, ac y’methu dygymod â’u sefyllfa newydd. Wrth sefyll
yn ymyl drws y caban, cyn iddi fyn’d cynddrwg, gwelwn y môr yn
d’od ataf fel mynydd byw—y llong yn plymio i lawr ar ei phen i ganol
y dyfnder, a’r mynydd yn hollti’n filoedd o frynie drosti; darne erill,
fel eirth gwynion, yn dringo dros ei hochre, tra cwyd y llestr ei phen
o’r dyfnder drachefn, gan ysgwyd ei hun yn rhydd o’r trochion, fel yr
ysgwyd llew ei fwng yn rhydd o wlith y bore’. Ac yn y blaen eilweth a
tbrosodd. Neu, hwyrach y newidia ei symudiade, ac, mewn ufudd-
dod i’r llywydd, yr ysgoga bwynt neu ddau ar ei chwrs, fel ag i beri
iddi ogwyddo ychydig i un ochr, ac wrth hyny ddwyn ei rhagfurie i
ymyl y dw’r, a chodi tòn fydde’n pasio i fyny’n gorfforol i’r dec—gan
fyn’d dros yr un gwaith yr ochr arall. Neu, hwyrach y tarewid hi ar ei
hysgwydd gan foryn bradwrus, nes peri iddi golli ei chydbwysedd am
ychydig, heb wybod yn iawn beth i wneud, ai ymsuddo ai ymrolio—
ac yn gwneud pob un o’r ddau. Canlyniad hyny fydde dwyn eich
traed odditanoch; a mi ge’s brofiad anymunol o beth fel hyn yn y
caban, pan oedd y dymestl wedi cyredd ei gwylltineb eitha’.
Eisteddwn ar fainc yn un pen i’r ystafell, a dyma haner-ymroliad
dirybudd yn fy nhaflu’n ddiseremoni i’r pen arall; a phan o’wn ar fy
ffordd i dd’od ’nol, dyma haner-ymsuddiad yn cymeryd lle nes cael o
honof fy hun yn cofleidio’r ’stôf oedd ar ganol yr ystafell, a’r fainc yr
eisteddaswn arni wedi newid y drefn, ac yn eistedd arnaf fi yn
gysurus. Mi f’asa’r cofleidio hwnw’n siwr o fod yn gynesach pe b’ase
tân yn y ’stôf; ond ’roedd o’n ddigon sylweddol fel yr oedd—braidd
ormod felly, yn ol fy marn ar y pryd. Ofn? Oedd; pa’m y celaf ef? Pe
d’wedwn nad oedd, pwy’m crede? Eto, prin y gwydde neb arall hyny;
ac yr oedd ambell i anffod ddigri fel hon y’nghanol yr helyntion i gyd
yn help imi gadw fy hun rhag cael fy llwyr-berch’nogi ganddo. Wedi
ara’ dynu at Malta, a chael y tir i dori rhysedd y gwynt, llonyddodd
pethe, a chawsom hamdden i gymeryd ein hanadl. Ond och fi! ni
chwenychwn ail-argraffiad o’r peder-awr-ar-hugen diwedda’.
Y’mhen tri neu bedwar diwrnod, daeth un arall ar ein traws; ac er
na pharodd c’yd a’r llall, yr oedd ffyrniced hob mymryn. O Gulfor
Lyons y daeth hon, a’r gwynt a’r gwlaw oeraf a garwaf yn ei chôl.
Deue i’n herbyn gyda rhuthr, a chawsom ddwyawr gyffrous dros ben.
Berwe’r môr yn ffrochwyllt; tarawe’r gwynt ar ochr y llestr fel
cyflegre, a neidie’r dyfroedd i’r dec fel môr-ladron. Yr oedd yr hen
long ar ei gogwydd ar hyd yr amser, ac yr oedd hyd y’nod y ’stiward
yn gwneud cryn ’stumie wrth geisio cerdded yn gywir. Ond lliniaru
wnaeth mor sydyn ag y dechreuodd, fel ambell gyffroad y’Nghymru;
a cha’dd Bismarc a mine rwyddineb i gerdded yn fwy parchus, heb
ein bod yn cael ein drwgdybio o fod wedi meddwi.
Daeth y trydydd argraffiad allan wedi ini gyredd y Sianel—Sianel
Pryden. Dim ond gwlaw a niwl—gwlaw a niwl oedd y drefn o’r amser
y daethom i fewn i’r amser yr aethom allan. Gwaith peryg’ yw
mordwyo’r sianel hon ar dywydd fel yma. Mae mwy o ofn y niwl ar y
morwyr na’r dymestl waetha’ pan fo’r awyrgylch yn glir. Mae’n anodd
gwel’d y goleuade, ar làn nac ar long, nes y byddwch yn eu hymyl.
Ychydig all’swn fod ar y dec, ac ychydig welswn oddiyno, pe
mentrwn. Pasiem o fewn dim ymron i’r làn heb ei wel’d. Ce’s gip ar
Ynys Wyth fel drychioleth ar ein haswy. Dim ond un noson ar ei hyd
dreuliasom yn y Sianel, a noson ofnadwy oedd. Yr oedd yr elfene fel
pe baent wedi eu gollwng yn rhydd gyda’u gilydd i’n llyncu’n fyw ar
ddiwedd y daith. Disgyne’r gwlaw creulona’ drwy’r nos, gan
waethygu at yr ail wyliadwrieth. Ysgreche’r gwynt mewn natur
ddrwg, ac ysgytie’r llong megis yr ysgytia ci neu gath lygoden.
Ymgynddeirioge’r môr o dan ffrewylle ysgorpionedd y gwynt, a
neidie dros y decie ucha’ wrth geisio dïanc, dan falu ewyn fel y
lloerig gynt. Ac i wneud pethe’n waeth, tewychu wnai’r niwl. Daeth
niwl a gwlaw yn lle gwlaw a niwl. Bu agos ini gam-gymeryd Beachy
Head am Dungeness, ac ni fu ond trwch blewyn rhyngom a tharo ar
draethelle Goodwin. Mae f’asgwrn cefn y’myn’d fel colofn o rew’r
funud yma-pan gofiaf hyny. Ond dïolch i Dduw, cyraeddasom Fôr y
Gogledd yn ddïangol: a phan ofynes i’r cadben dranoeth y ddrycin,
beth oedd ei farn am y noson:
“A very dirty night,” ebe fe; a dyna’i gyd. Ond pan dd’wedaf
wrthych iddo ef fod ddeuddeg awr ar y bont heb newid ei ddillad na
symud o’r fan, cewch syniad gwell am y noson hono nag a gewch
oddiwrth ei eirie ef ei hun.
Mi ge’s rywfent o wybodaeth hefyd o’r peryglon a’r ofnadwyeth
sy’n gysylltiedig â gwrthdrawiad ar y môr. Tua deg o’r gloch y nos
ydoedd, ac yr o’em yn tynu at Algiers. Yr oedd y’noson dawel, braf,
heb gwmwl uwchben, heb dòneg odditanodd, na digon o chwa’n
pasio heibio i symud blewyn o’ch gwallt. ’Ro’wn i yn ystafell y siart
hefo’r cadben, a’r prif swyddog ar ei wyliadwrieth ar y bont. Mi
ddigwyddes droi fy mhen ar ganol siarad, a gwelwn y drws yn cael ei
gil-agor yn araf, a bys yn amneidio ar y cadben. Gwelodd y cadben
ef hefyd, ac allan ag e’n union. Wrth iddo agor y drws yn lletach,
dyna lle’r oedd gwyneb y prif swyddog fel gwaith sialc ar bared ddu.
Ffroenes beryg’ yn union. Es ine allan, a beth a weles ond llong
anferth yn d’od tuag atom ar ein llwybr, heb ond ryw haner chwarter
milldir rhyngom â hi. Hi ddeue i lawr arnom heb newid dim ar ei
chwrs, fel pe na bai neb wrth y llyw, nac ar y wyliadwrieth.
Arosasom, a swniwyd yr arwydd o beryg’. Wedi i’n peiriane ni sefyll,
clywn beiriane’r llong arall yn curo’n uchel, ac yn uwch, a’r sŵn yn
disgyn ar fy nghlustie fel sŵn ffust y ’sgubor gynt, wrth ddisgyn ar y
llawr-dyrnu. Nid o’wn wedi clywed rheiny er pan o’wn yn grwt
gartre’; ond daethant i’m cof ar ganol Môr y Canoldir, dros gyfandir o
bymtheg mlynedd ar hugen. Wrth glywed y corn yn crïo allan, daeth
y dynion i’r dec yn dyrfa—y rhai oedd wedi myn’d i’w gw’lâu’n d’od
yn eu cryse, a’u gwynebe’n wynach na’r pilin oedd am danynt:
oblegid dychryn mawr y morwr, pan ar y môr, yw gwrthd’rawiad. Ar
ol iddi dd’od mor agos atom ag y medre ’mron, heb daro’n ein
herbyn, mae’r fileines, yn lle cymeryd ei llwybr prïodol, yn croesi pen
blaen ein llong ni, yn cymeryd yr ochr chwith yn lle’r ochr dde, ac yn
diflanu i’r nos. Pe baem ni wedi cyd-symud, a chadw ein hochr ein
hun, i’r gwaelod yr aem yn anocheladwy. Wrth basio, taflodd rhywun
lenllïan mawr dros ei hymyl i guddio’i henw. Gwaeddodd y cadben
allan yn ddigon uchel iddynt glywed:
“You deserve to be shot!” Nid oedd y’mhell o’i le. Y tebygrwydd
yw fod yno ddawnsfa’n cymeryd lle, ac iddi brofi’n ormod o
demtasiwn i’r swyddog oedd ar y wyliadwrieth. Dyna fel y mae
llawer llong y’myn’d i’r gwaelod, heb neb ar ol i fynegi’r hanes. Es i’r
gwely’n fuan wed’yn dan ddiolch am y waredigeth; ond am y peryg’
y breuddwydiwn.
Chwi gofiwch imi fyn’d heibio Craig Gibraltar yn y nos pan es
allan, ac mai’r help a gefes i ymgynal dan y siomedigeth oedd cofio y
b’aswn, os arbedid fi, yn d’od y ffordd hono eilweth wrth
ddychwelyd. Yr oedd pellder o ddeugen milldir rhyngom â hi pan
welsom hi gynta’. Fel y deuem y’nes ati, enille arnom fel y Pyramidie.
Pyramid y môr oedd hon, ac o waith natur. O’r diwedd, yr ydym yn ei
gwynebu, ac y’morio o fewn haner milldir iddi. Craig anferth ydyw,
yn codi’n syth o’r mor i ganoedd o droedfeddi o uchder, ac yn
dinystrio pob gobeth i neb fedru ei dringo byth o’r gogledd nac o’r
dwyren. Ar yr ochr orllewinol, llithra i lawr yn raddol i’r bau, lle mae
tre’ Gibraltar yn gwynebu tref Algeciras yr oehr arall. Gysylltir y graig
â thir Sbaen gan lain main ac isel o dir a elwir “Gwlad Neb”—tir
canolog, yn wleidyddol a daearyddol. Ni pherthyn i Sbaen na Pryden;
a d’wedir nad yw’r bobl sy’n byw yma’n talu rhent na threth. Hapus
dyrfa! Dan y graig angore llong ryfel, ac yn y bau rhifes ddeuno.
Gweles fâd torpedo yn hwylio tuag at y gynta’. Darn hir, cul, bâs,
main, a thywyll oedd, yn symud yn ddistaw a chyflym, a’i osgo’n
d’we’yd taw crëadur peryg’ i ymhel âg ef ydoedd. Gwelir cyflegre
’mhob man ar goryn a gwyneb y graig, ac y mae’r nifer luosoca’ o’r
golwg. Mae Ceuta’r ochr arall i’r Culfor. Perthyna hono i Sbaen, fel
ad-daliad am golli Gibraltar, ac y mae’n dre’ dlos dros ben. Nid oes
ond tua saith milldir rhyngddynt. Tery’r Graig y meddwl dynol â
syniad diapêl am allu Pryden Fawr. Teimlwn yn falch wrth basio fy
mod yn Brydeiniwr, yn enwedig pan gofiwn fod holl alluoedd y lle at
fy ngwasaneth i i’m hamddiffyn, pe bydde taro. Bu adeg pan oedd
Sbaen yn brif allu’r Cyfandir, os nad y byd; ond heddyw, delir ei
thrwyn ar y maen llifo gan y Sais. Oni bai hyny, gwae fydde i Ewrop.
“England, with all thy faults, I love thee still.” Yr wyf yn ddigon o
Gymro i gydnabod rhagoriaethe fy nghymydog heb genfigenu
wrthynt. Nid oes gyffelyb iddi y’mysg holl wledydd y byd. Y
feddyginieth ore’ i wrthweithio rhagfarn gwrth-Brydeinig yw myn’d
allan i wel’d ei gallu yn y Trefedigaethe. Fynycha’, y bobl sy’n rhegi
eu gwlad yw’r bobl sy’n byw ar hyd eu hoes o fewn golwg i ffumer y
tŷ lle ganed hwy. “Duw Gadwo’r Brenin.”
Mi gefnes ar yr Aifft gan deimlo ’mod i’n cefnu ar olion
gwareiddiad a ragore mewn rhyw bethe ar wareiddiad yr ugeinfed
ganrif. Ond beth yw gwareiddiad heb Gristionogeth? Bedd wedi ei
wyngalchu, a’i du fewn yn llawn malldod a melldith—addurniade
gwychion ar gorff marw—crochan wedi ei baentio, ac angeu’n byw
ynddo. Ni fedr gwareiddiad heb Grist’nogeth waredu na phobl, na
chenedl, na gwlad. B’le mae Rhufen a’i gallu heddyw? B’le mae
Carthage, ei gwrthymgeisydd mewn awdurdod? B’le mae Assyria a
Babilon? B’le mae Groeg a’i cherflunieth, ei hyodledd, a’i philosophi?
Y gwledydd mwya’ gwâr y t’w’nodd haul Duw arnynt erioed—pa le y
maent? Eu gwareiddiad nis achubodd hwynt, a’u hathrylith nis